Migracja w skali globalnej jest współcześnie jednym z największych wyzwań dla państw i organizacji międzynarodowych. Co więcej, jeśli przybywający są innego wyznania, a ich wartości społeczno-kulturowe różnią się całkowicie od tych respektowanych w kraju, to rośnie ryzyko nieporozumień i polaryzacji. Dlatego dużo chętniej Polacy akceptują migrantów z Ukrainy, niż np. z Afryki i Bliskiego Wschodu. Jest to z obawy przed zagrożeniami, także terrorystycznymi, oraz zupełnie odmiennym postrzeganiem praw i wartości. Jednakże, nie zawsze tak było. Wyznawcy islamu w Polsce mają swoje miejsce i bardzo dobrze zasymilowali się w kraju nad Wisłą. Udowodnili, że realnym jest, aby chrześcijanie i muzułmanie żyli razem oraz respektowali swoje obrzędy i zwyczaje.
Tematu islamu jest niezwykle trudny do analizy z uwagi na sytuację międzynarodową, a w tym zaangażowanie wyznawców tej religii w działania terrorystyczne w skali globalnej. Ponadto w Europie Środkowo-Wschodniej podkreśla się spójność chrześcijańskich wartości, a także monoreligijność, co pozwala uniknąć walk na tle wyznaniowym. W Polsce prawie nie ma muzułmanów, choć ta liczba stopniowo rośnie. Polska ma najmniejszą liczbę wyznawców islamu w regionie względem całej populacji; nawet mniej niż Węgry. Jednocześnie kwestia muzułmanów oraz tego, co to oznacza dla polskiego społeczeństwa i współpracy w Europie, coraz częściej pojawia się w krajowych debatach politycznych.
W kontekście sytuacji w Polsce trzeba rozróżnić, z jakim napływem muzułmanów mamy do czynienia. Można rozróżnić kilka typów osiedlania się, ale na potrzeby niniejszej analizy wskazuje się na dwa rodzaje. Pierwszym jest grupa Tatarów mieszkających na wschodzie Polski, która jest określana jako całkowicie zasymilowana. Drugim są przybywający wyznawcy islamu do Polski w ostatnich dwóch dekadach, w celach innych niż osiedlenie się wśród Tatarów lub nie mający związku z tą grupą; zazwyczaj są to migranci ekonomiczni. W Polsce praktycznie nie istnieje problem związany z pierwszą grupą, a wręcz dostrzega się pozytywny wymiar ich zamieszkiwania w kraju. Wyzwaniem jest natomiast współczesna migracja, która w połączeniu z ogromnym napływem ludności z Afryki i Bliskiego Wschodu, a także powtarzającymi się zamachami i brutalnymi protestami w krajach Europy Zachodniej, doprowadziły do niechęci, aby kolejne grupy muzułmanów przybywały do Polski. Oprócz tego, wybuch wojny w Ukrainie oraz sztucznie tworzona migracja na granicy z Białorusią (głównie osób z Afryki i Bliskiego Wschodu)1 spowodowała, że rząd w Polsce przyjął ogromną ilość uchodźców z Ukrainy, co niejako spowodowało wypełnienie zobowiązań (nawet kilkukrotnie) o charakterze migracyjnym w ramach szerszej współpracy, choćby w Unii Europejskiej.
Zagrożenia terrorystyczne i islam
Zniekształcony po zamachach w Paryżu obraz muzułmanów sprawił, że stali się oni grupą, którą obwinia się za wszystkie ataki terrorystyczne. Mimo iż prawdziwa jest działalność m.in. Al‑Kaidy, która nawołuje do zabijania w imię proroka, to zdecydowana większość wyznawców Allaha nie identyfikuje się ze zbrodniczą działalnością dżihadystów. Tuż po zamachach w Paryżu wielu muzułmanów wyszło na ulicę z transparentami: „Je suis muslim, je suis Charlie Hebdo”2. Wstydzą się oni za negatywną działalność innych wyznawców religii, tak jak chrześcijanie piętnują zamachy dokonywane na muzułmanach3. Należy oddzielić działalność terrorystyczną i jej skutki od potencjalnych i możliwych działań, które może podjąć cały ruch religijny. Błędnie postrzegane obawy przed atakami terrorystycznymi, którego sprawcami mieliby być muzułmanie, może doprowadzić do permanentnego stanu zagrożenia4 i paranoi. Nie można bowiem obwiniać olbrzymiej części populacji za działania środowisk skrajnych, które wykorzystują rosnącą polaryzację społeczeństw na tle kulturowym. Takie zachowanie może prowadzić do dyskryminacji, przypadków agresji na tle rasowym i ksenofobii.
Choć wciąż pojawiają się w Polsce przypadki ksenofobii i ubiór burki5 może szokować, to postępująca globalizacja sprawia, że np. hijab nie jest już czymś zaskakującym. To co jest wyzwaniem, to obawa przed zbyt dużym napływem wyznawców islamu, którzy nie będą chcieli się asymilować i zaczną tworzyć swoje społeczności, odcinając się do społeczeństwa w Polsce. To także swego rodzaju obawa przed innymi praktykami religijnymi i szeroko rozumianą ortodoksją muzułmańską, której najgorszy wymiar to zamach terrorystyczny.
Polacy udowodnili, że są gotowi pomagać osobom innych narodowość i wyznających inne religie, gdy wybuchła wojna. To polskie wsparcie okazało się kluczowe nie tylko w wymiarze humanitarnym6, ale także i militarnym7. Kwestią dominującą, na co zwracają uwagę polscy politycy, ma być bliskość kulturowa przybywających.
Sytuacja we Francji
Kierunek, jakim podąża Francja, można dostrzec w wynikach wyborów prezydenckich, które odbyły się w kwietniu 2022 roku. Prawicowa kandydatka Marine Le Pen niewiele traciła do urzędującego prezydenta Emmanuela Macrona8. Obaj kandydaci wielokrotnie wskazywali na problem islamizmu w kraju (ortodoksyjnego islamu i działań o charakterze terrorystycznym). Gdyby zwyciężyła Marine Le Pen, która miała bardzo stanowcze podejście do migrantów i rozwoju religii islamskiej w kraju, mogłoby dojść do kolejnych konfliktów na tle religijnym we Francji, a także i zamachów9.
Interesującą kwestią jest postrzeganie wśród Francuzów społeczności muzułmańskiej oraz Romów. Jeden na dwóch Francuzów uważa, że we Francji jest zbyt wielu Romów, a 41% sądzi, że tereny francuskie zamieszkuje zbyt wielu muzułmanów10. Powołując się na raport z 9 marca 2021 roku, który został przedstawiony przed Zgromadzeniem Narodowym, można stwierdzić, że odrzucenie populacji romskiej utrzymuje się, a akty rasizmu wobec Arabów i muzułmanów odnotowały największy wzrost w 2019 roku. 11 kwietnia 2021 r. na ścianach Muzułmańskiego Centrum Kultury Avicenna odkryto rasistowskie oraz islamofobiczne napisy, które ktoś namalował nocą. Wśród napisów pojawiły się hasła: „Mahomet prorok pedofil” czy też „Nie dla islamizacji”, które jasno wskazują wrogość wobec osób wyznających konkretną religię. W tej sprawie prokuratura wszczęła dochodzenie w celu ukarania winnych11.
Ofiarami rasizmu są również funkcjonariusze mundurowi. Raport zwraca uwagę na znaczenie nowych form szerzenia nienawiści w sieciach społecznościowych. Zaakcentowano, że anonimowe wypowiedzi nawołujące do nienawiści, których nadawcą jest nieznany internauta ukryty za fałszywym kontem, stanowią zagrożenie dla osób, które pochodzą z innego kręgu kulturowego12. Autorzy raportu sugerują, że powinno się: stale zwiększać świadomość Francuzów w sprawie czynów rasistowskich, zwiększyć zasoby policji zapewniającej bezpieczeństwo, doprecyzować przepisy dotyczące mowy nienawiści w sieci, rozszerzyć system rozpatrywania skarg w sprawach o podłożu rasistowskim.
Nastroje niechęci społeczeństwa są ściśle powiązane ze strachem o bezpieczeństwo. Wspomniane uprzedzenia prowadzą także do wrogości ludności marginalizowanej, która może zostać wykorzystana przez organizacje terrorystyczne. Zjawiska te są ze sobą skorelowane. Tym samym, kolejne działania o charakterze terrorystycznym popełniane przez wyznawców islamu we Francji prowadzą do niechęci wobec wyznawców tej religii. Co więcej, jeśli akty terrorystyczne popełniają migranci, to jeszcze bardziej pogarszają postrzeganie ich przez społeczeństwa na całym świecie. Powstaje zatem błędne koło, w którym zbrodnie popełniane przez niewielką liczbę muzułmanów prowadzą do postrzegania całej społeczności jako zagrożenie.
Z perspektywy europejskiej działania dżihadystyczne realizowane w Afryce i na Bliskim Wschodzie, a później w Europie, to największe zagrożenie. Ponadto repatriacja części osób z obozów w Syrii, a także niekontrolowany napływ migrantów (także niezidentyfikowanych i bez dokumentów) powoduje, ze rosną obawy względem wyznawców islamu, wśród których mogą znajdować się osoby zindoktrynowane13. Jest to naturalne poczucie i potrzeba bezpieczeństwa. Mniejszości etniczne i religijne, które nie będą edukowane i kontrolowane, mogą stanowić zagrożenie wewnętrzne14.
Muzułmanie w Polsce
Bardzo ważną kwestią jest to, że w Polsce żyje stosunkowo duża społeczność muzułmańska15. Co ważne, od początku XVI do lat osiemdziesiątych XX wieku polskimi muzułmanami byli niemal wyłącznie Tatarzy, a osadnictwo tatarskie na początku miało charakter wojskowy. Muzułmańscy osadnicy, tworząc oddzielne chorągwie, walczyli w wojsku polskim i litewskim, a później m.in. podczas powstania kościuszkowskiego16. Tatarzy uczestniczyli w walkach powstańczych w roku 1831, a także w powstaniu styczniowym 1863, a jedną z rzeczy, która motywowała ich do walki była obrona ojczyzny, którą była ziemia polska, a na niej mogiły przodków Tatarów. Na zawsze w pamięci zapisze się Pułk Jazdy Tatarskiej im. Pułkownika Mustafy Achmatowicza17. Po uzyskaniu przez Polskę niepodległości w granicach polskich zamieszkiwało około 5,5 tysiąca muzułmanów. Również i później, podczas II wojny światowej, walczyli na wielu frontach, także o wolną Polskę18.
Pod koniec XX wieku do Polski zaczęli przybywać wyznawcy islamu z całego świata, m.in. podejmując zatrudnienie, studiując na uczelniach wyższych lub szukając schronienia19. Obecnie w Polsce mieszka co najmniej 6500 muzułmanów20, ale szacuje się, że może mieszkać nawet 25-30 tysięcy, wliczając w to kilkutysięczną polską mniejszość tatarską skupioną w większości w Muzułmańskim Związku Religijnym. Diaspora arabska oceniana jest na około 12-15 tysięcy osób. Kolejnych kilka tysięcy stanowią dawni migranci z Afganistanu i Iranu, migranci polityczni i ekonomiczni z Bałkanów, Turcji, Czeczenii i Ukrainy, migranci ekonomiczni z Pakistanu, niewielkie grupy z postsowieckich republik w Azji Środkowej21. Liczba osób pozostających na stałe w Polsce waha się od 10 do 20 tysięcy osób, głównie mieszkających na Podlasiu oraz w większych aglomeracjach.
Tatarzy z Bohonik i Kruszynian, a szerzej z Podlasia, przeszli długi proces asymilacji, zachowując pewne cechy kultury swych przodków i przyswajając wiele elementów miejscowej kultury. Wyznają oni islam, acz w zmienionej formie. Zmieniło się funkcjonowanie społeczności, np. nieprzestrzeganie pięciokrotnej modlitwy w ciągu dnia (salat), lecz przekładanie jej na jeden dzień, kiedy odmawiana jest łącznie za cały tydzień. Pielgrzymka do Mekki (hadżdż) jest uwarunkowana względami finansowymi i zdrowotnymi. Pozostałe filary wiary są przeważnie przestrzegane. Podkreślane jest rygorystyczne wypełnianie postu w miesiącu ramadan. Oprócz tego tatarskie meczety w Bohonikach i Kruszynianach nie mają minaretów, skąd muezin nawoływałby wiernych na modlitwę; architektonicznie przypominają raczej wiejskie drewniane kościółki, co jest kolejnym wyrazem asymilacji. Tatarzy mimo przywiązania do swojej historii przyznają, że są Polakami i zarówno kultura arabska, jak i polska jest im bliska. Należy wskazać, że stopień ich asymilacji jest całkowity. Tatarzy, prawosławni i katolicy zapraszają się nawzajem na święta religijne, a w przypadku rodzin mieszanych wyznaniowo obchodzą często wspólnie święta obu religii. Jednocześnie stanowczo odcinają się oni od Państwa Islamskiego i działań terrorystycznych podejmowanych przez tę organizację, wskazując, że nie są to prawdziwi wyznawcy islamu, a terroryści22.
CZYTAJ RÓWNIEŻ: Zagrożenie terrorystyczne i hybrydowe w procesie definiowania
Liga Muzułmańska w Rzeczypospolitej Polskiej potępiła zamachy terrorystyczne, do których dochodziło w Europie Zachodniej. Organizacja wydała również specjalne oświadczenie, odwołując się do wartości islamu. Można w nim wyczytać, iż jest ona przeciwna tak nikczemnym działaniom wyznawców islamu, ponieważ są one przeciwne temu, co jest napisane w Koranie. Według przedstawiciela Ligi Muzułmańskiej w Polsce takie działania uderzają nie tylko w obywateli Europy, ale są również ciężarem dla funkcjonowania całej społeczności muzułmańskiej. W zamachach giną także wyznawcy Allaha, co wyraźnie pokazuje, że celem jest konkretne państwo na Starym Kontynencie, a nie chrześcijanie23.
Islamska przyszłość
Należy się przygotować na to, że będzie postępować migracja wyznawców islamu do Polski w nadchodzących latach. Jest to efekt otwartych granic w UE, współpracy polsko-arabskiej (np. z państwami z Półwyspu Arabskiego; zarówno w sektorze prywatnym, jak i publicznym), programów stypendialnych, rozwijającego się rynku pracy, a także w wyniku rosnącej populacji muzułmanów zamieszkujących Polskę.
Ze względu na różnice religijne oraz kwestię, jak będą postrzegani wyznawcy islamu w Polsce, trzeba brać pod uwagę, że mogą pojawiać się kolejne wyzwania w procesie adaptacji osób przybywających. Jest to szczególnie istotne w kwestii tego, jak przedstawiciele ruchów skrajnie prawicowych będą reagować na możliwe kolejne kryzysy migracyjne oraz rosnącą liczbę muzułmanów24. Nie będzie przekłamaniem stwierdzenie, że są duże obawy wśród Polaków o to, jak mogą zachowywać się wyznawcy islamu i czy ich wartości nie będą negatywnie oddziaływać na polską kulturę i tradycje. Niemniej, Tatarzy pokazali, jak można wspólnie żyć i budować pozytywny obraz relacji chrześcijańsko-muzułmańskiej oparty na przywiązaniu do tego samego kraju. Zatem realny jest scenariusz, w którym postępująca globalizacja i mieszanie się religii nie spowoduje napięć i niechęci. Ten unikalny przykład muzułmanów na wschodzie Polski niech będzie dobrym znakiem dla kolejnych pokoleń.
Artykuł został pierwotnie opublikowany w kwartalniku “Myśl Suwerenna. Przegląd Spraw Publicznych” nr 4(10)/2022.
Grafika: Kamil Gopaniuk/Creative Commons Attribution 2.0
1 Z. Śliwa, A. Olech, Migracje i kryzys na granicy polsko-białoruskiej, https://ine.org.pl/migracje-i-kryzys-na-granicy-polsko-bialoruskiej, dostęp: 30.11.2022.
2 Jestem muzułmaninem, jestem Charlie Hebdo (w nawiązaniu do nazwy zaatakowanej siedziby dziennika).
3 T. Acres, New Zealand mosque attack videos are still being hosted on Facebook, Sky News, 24.09.2019, https://news.sky.com/story/new-zealand-mosque-attack-videos-are-still-being-hosted-on-facebook-11817602 , dostęp: 2.04.2022.
4 N. Orrenius, Strzały w Kopenhadze, tłum. K. Tubylewicz, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2018, s. 20–25.
5 A. Olech, J. Różańska, Migranci w Europie, a zakaz noszenia burek, hijabów i niqabów na przykładzie Republiki Francuskiej, https://ine.org.pl/migranci-w-europie-a-zakaz-noszenia-burek-hijabow-i-niqabow-na-przykladzie-republiki-francuskiej, dostęp: 25.11.2022.
6 PIE, Polacy mogli wydać nawet 10 mld PLN na pomoc udzielaną uchodźcom z Ukrainy w pierwszych miesiącach wojny, https://pie.net.pl/polacy-mogli-wydac-nawet-10-mld-pln-na-pomoc-udzielana-uchodzcom-z-ukrainy-w-pierwszych-miesiacach-wojny/, dostęp: 20.11.2022.
7 Oryx, A European Powerhouse: Polish Military Aid To Ukraine, https://www.oryxspioenkop.com/2022/08/a-european-powerhouse-polish-military.html, dostęp: 21.11.2022.
8 K. Kita, Macron czuje oddech Marine Le Pen. Pałac Elizejski w jej zasięgu, Podróż bez paszportu, 1.01.2021, https://www.youtube.com/watch?v=5_7Yd8a16sk&ab_channel=Podr%C3%B3%C5%BCbezPaszportu&fbclid=IwAR0iT6DTmyWOTxLH2SdGzWHu5KwKEJzc2jc3if1RZo2RBPQbXWvKYfLuqdI , 2.04.2022.
9 A. Olech, Wybory prezydenckie w Republice Francuskiej z perspektywy bezpieczeństwa, https://ine.org.pl/wp-content/uploads/2022/04/Wybory-prezydenckie-w-Republice-Francuskiej-z-perspektywy-bezpieczen%CC%81stwa-1.pdf, dostęp: 28.11.2022.
10 Racisme, antisémitisme, xénophobie, quel est le poids des préjugés au sein de la société française ?, Institut D’études Opinion et Marketing en France et à l’international, 19.03.2021, https://www.ifop.com/publication/racisme-antisemitisme-xenophobie-quel-est-le-poids-des-prejuges-au-sein-de-la-societe-francaise/?fbclid=IwAR0ELbTbL7lz93Vxcvw5Qs4bw1BBYuGeYH_iD36J8tiHTPaisaIff1VcGks , dostęp: 2.04.2022.
11 P. Y. Bouchez, Un centre musulman à Rennes cible de tags racistes, „Le Monde”, 12.04.2021, https://www.lemonde.fr/societe/article/2021/04/12/un-centre-musulman-a-rennes-cible-de-tags-racistes_6076418_3224.html?utm_term=Autofeed&utm_medium=Social&utm_source=Facebook&fbclid=IwAR2Eb1Yl1zPXz1ja5HxjoebwX154oPMLmgcMrn22JWXDt9x7CsIWAsUyktc#Echobox=1618203425 , dostęp: 2.04.2022.
12 Racisme, antisémitisme, xénophobie, quel est le poids des préjugés au sein de la société française ?, Institut D’études Opinion et Marketing en France et à l’international, 19.03.2021, https://www.ifop.com/publication/racisme-antisemitisme-xenophobie-quel-est-le-poids-des-prejuges-au-sein-de-la-societe-francaise/?fbclid=IwAR0ELbTbL7lz93Vxcvw5Qs4bw1BBYuGeYH_iD36J8tiHTPaisaIff1VcGks , dostęp: 2.04.2022.
13 H. Sallon, With new mass repatriation of women and children from Syria, France breaks from ‘case-by-case’ approach, https://www.lemonde.fr/en/international/article/2022/10/20/with-new-mass-repatriation-of-women-and-children-from-syria-france-breaks-away-from-case-by-case-approach_6001172_4.html, dostęp: 30.11.2022.
14 Politico, Rioting in Brussels after Belgium loses World Cup match to Morocco, https://www.politico.eu/article/rioting-in-brussels-after-belgium-loses-world-cup-football-match-to-morocco, dostęp: 30.11.2022.
15 E. Górska, Europejska Islamofobia a muzułmanie w Polsce, „Poliarchia” 2013, nr 1, s. 187–191.
16 A. Kołodziejczyk, Tatarskie Pułki Straży Przedniej Wielkiego Księstwa Litewskiego w Powstaniu Kościuszkowskim, Niepodległość i Pamięć 16/1 (29), 2009, s. 5-18.
17 Więcej: J. Jakubowicz, Tatarski szwadron 13 Pułku Ułanów Wileńskich – zapomniana karta kampanii wrześniowej, HistMag, 19.01.2014.
18 U. Wróblewska, Patriotyzm Tatarów polskich na przestrzeni dziejów, UWB, s. 258, 262.
19 Muzułmański Związek Religijny w RP, Historia islamu w Polsce, https://mzr.pl/historia-islamu-w-polsce, dostęp: 29.11.2022.
20 Demagog, Ilu jest muzułmanów w Polsce?, https://demagog.org.pl/wypowiedzi/ilu-jest-muzulmanow-w-polsce, dostęp: 29.11.2022.
21 Onet, Jaka jest mniejszość muzułmańska w Polsce? Nie ma radykałów, zagrożenie terroryzmem jest bardzo małe, https://wiadomosci.onet.pl/kraj/jaka-jest-mniejszosc-muzulmanska-w-polsce-nie-ma-radykalow-zagrozenie-terroryzmem/nlvwx85, dostęp: 30.11.2022.
22 Zob. S. Cebula, Tatarzy z Bohonik i Kruszynian. Tożsamość, asymilacja, współczesne wyzwania, „Orientalia Christiana Cracoviensia” 2016, nr 8, s. 115–126.
23 T. Michalczak, Zamachy terrorystyczne w Europie – jak skutecznie prowadzić działania antyterrorystyczne w Polsce, [w:] W. Zubrzycki, K. Jałoszyński, A. Babiński, Polska ustawa antyterrorystyczna – odpowiedź na zagrożenia współczesnym terroryzmem. Szczytno 2016, s. 76.
24 A. Dudzińska, M. Kotnarowski, Imaginary Muslims: How the Polish right frames Islam, https://www.brookings.edu/research/imaginary-muslims-how-polands-populists-frame-islam, dostęp: 30.11.2022.