Perspektywy uregulowania sytuacji w Donbasie

🕔 Artykuł przeczytasz w 14 min.

Konflikt zbrojny, trwający na Ukrainie, to jedno z najważniejszych wydarzeń historycznych XXI w. Jego wyjątkowość ma wiele aspektów, ale z pewnością należy wyróżnić fakt, że działania zbrojne toczą się bezpośrednio na styku granic strefy wpływów NATO i Unii Europejskiej, a Rosji. Wydarzenie to ma nie tylko charakter regionalny, europejski, ale także ogólnoświatowy. Również z perspektywy interesów Polski jest to spór o wysokim znaczeniu, ponieważ toczy go nasz bezpośredni sąsiad, który jednocześnie znajduje się w orbicie zainteresowań naszego państwa.

W poniższym artykule autor wskaże przyczyny konfliktu na wschodniej Ukrainie, z uwzględnieniem czynników historycznych, kulturowo–społecznych, politycznych zarówno w znaczeniu polityki zagranicznej, jak i krajowej, oraz gospodarczych. Omówi jego przebieg z wyszczególnieniem stosunków międzynarodowych, aby dzięki dokonanej analizie móc przedstawić perspektywy uregulowania sytuacji w Donbasie. Punktem wyjścia w czasie będzie rok 1986, kiedy to nastąpił wybuch reaktora w elektrowni jądrowej w Czarnobylu, który był wydarzeniem przełomowym w procesie uniezależnienia się od ZSRR i ogłoszenia niepodległości przez Ukrainę. Analiza zakończy się na początku roku 2020. W pracy jako ramy geograficzne zostanie przyjęty teren obecnej Ukrainy z wyszczególnieniem Donbasu. Jest to kraina historyczna, położona nad Dońcem i Donem. Obecnie nazwa ta jest utożsamiana z pojęciem Donieckie Zagłębie Węglowe, który jest okręgiem przemysłowym obejmującym obwód Ługański i Doniecki. Jest to region bogaty w złoża węgla kamiennego, rtęci, soli kamiennej, o rozwiniętym przemyśle wydobywczym i hutniczym. Dodatkowo jest to najgęściej zaludniony region Ukrainy

Podłoże i przyczyny konfliktu w Donbasie

Ukraina to republika parlamentarna, położona na stepach i wyżynach Europy Wschodniej. Posiada dostęp do Morza Czarnego i Azowskiego. Graniczy z Białorusią, Polską, Słowacją, Węgrami, Rumunią, Mołdawią i Federacją Rosyjską¹. Zamieszkuje ją 41 830 619 ludzi² co sprawia, że jest 30. najbardziej zaludnionym krajem świata³. 77% składu etnicznego stanowią Ukraińcy a 16% Rosjanie⁴. Religią dominująca jest prawosławie, wyznaje je 76.7% populacji kraju.

Ukraina w swojej historii przez większość czasu podzielona była na część wschodnią i zachodnią, najpierw między Imperium Rosyjskim a Rzeczpospolitą, następnie między Austrią, która przekształciła się w Austro–Węgry, a Cesarstwem Rosyjskim, później zaś pomiędzy II RP a Związkiem Radzieckim⁵. Po roku 1945, jako największa nierosyjska republika ZSRR, stanowiła kluczowy punkt dla zachowania integralności całego imperium. Katastrofa elektrowni jądrowej w Czarnobylu, która miała miejsce 26 kwietnia 1986 r., stanowiła moment zwrotny w historii współczesnej Ukrainy. Opieszałość władz w Moskwie i próba zatuszowania całej sprawy oraz fakt narażenia milionów Ukraińców na bezpośrednie zagrożenie życia, znacząco podkopały autorytet władzy komunistycznej i stanowiły impuls do wzmożenia aktywności przez ruchy opozycyjne i niepodległościowe.

Kolejne lata działalności politycznej organizacji wolnościowych doprowadziły do powstania w 1989 r. masowego i politycznego Ruchu ukraińskiego, który stopniowo umacniał swoją pozycję, forsując kolejne postulaty i zmiany. Organizacja, składająca się z zachodnio–centralnej inteligencji, nie trafiała do klasy robotniczej na wschodzie. Wkrótce Związek Radziecki rozpadał się, dlatego też 11 czerwca 1990 r. Rada Najwyższa Ukraińskiej SRR przyjęła Deklarację Niezależności Ukrainy, zaś po masowych protestach w dniu 24 sierpnia 1991 r. parlament ukraiński proklamował niepodległość Ukrainy, co zostało potwierdzone w ogólnokrajowym referendum dnia 1 grudnia 1991 r.

Nowy kraj, o ogromnym terytorium i 50 mln ludności, miał duże szanse na szybkie przekształcenie się w państwo demokratyczne i wolnorynkowe. Jednak kolejne lata szybko udowodniły, że te prognozy były zbyt optymistyczne. Bierność reformatorska nowej władzy, uzależnienie energetyczne od Rosji i hiperinflacja doprowadziły do kryzysu gospodarczego, szczególnie odczuwalnego we wschodnich rejonach Ukrainy, co zaktywizowało ludność rosyjskojęzyczną. Pomimo tego, że w roku 1991 Rosja, jako jedno z pierwszych państw, uznała niepodległość Ukrainy, to kilka dni po wspomnianym wyżej referendum Borys Jelcyn zastrzegł prawo Rosji do rewizji granic republik, które wystąpiły ze Związku Radzieckiego. W tym kontekście chodziło tu szczególnie o Donbas i Krym, gdzie dodatkowo pojawiła się kwestia Floty Czarnomorskiej. Ocieplenie stosunków między Rosją a Ukrainą nastąpiło tuż po podpisaniu w 1994 r., w Moskwie, wraz z prezydentem USA, trójstronnego porozumienia, w myśl którego Ukraina uprawomocniła swój status państwa nie posiadającego broni jądrowej⁶. Następne lata młodej demokracji ukraińskiej to czas powstawania licznych partii politycznych o skrajnych poglądach, pogłębiających podziały społeczne⁷ oraz nasilającego się kryzysu gospodarczego. Już w roku 1994 na łamach „Washington Post” zgodnie z informacjami podanymi przez CIA, prognozowano wojnę domową na Ukrainie między Wschodem identyfikowanym jako etnicznie rosyjska część kraju, komunistyczna, a Zachodem utożsamianym z etnicznymi Ukraińcami, partiami nacjonalistycznymi⁸. Kryzys krymski udało się zażegnać chwilowo w roku 1994, dzięki polityce Rosji, która w sposób zbrojny, postanowiła interweniować w Czeczenii. Chwilowe rozluźnienie sytuacji międzynarodowej w tej części Europy pozwoliło Zachodowi na stopniowe przesuwanie stref wpływu na Ukrainę. W efekcie tego, państwo ukraińskie w swojej polityce zagranicznej przyjęło doktrynę lawirowania między Rosją, a takimi graczami jak USA, Polska, Niemcy czy Francja.

W obliczu recesji gospodarczej⁹ dawne opozycyjne elity, które przejęły władzę po komunistach, zaczęły prywatyzować majątek państwa, co skutkowało powstaniem kasty oligarchów, zarządzających państwem¹⁰. Sytuację dodatkowo pogarszała wszechobecna korupcja¹¹, przerost administracji, ekonomiczna emigracja ludności. Władza centralna była słaba, a system polityczny, który w tym kształcie powodował chaos wewnętrzny, został utrwalony. Brak akceptacji i możliwości zmian doskonale uwidocznił się w trakcie tzw. pomarańczowej rewolucji¹², gdy po sfałszowanych wyborach prezydenckich, odbyły się masowe protesty. Rewolucja zakończyła się sukcesem w postaci wygranej lidera opozycjonistów – Wiktora Juszczenki, jednak już w 2010 r. urząd po nim objął jego były kontrkandydat, wspierany przez Rosję i zamieszany w fałszerstwo wyborcze – Wiktor Janukowycz. Taki stan rzeczy, oprócz gospodarki, miał również przełożenie na kolejny kluczowy sektor z perspektywy państwowości – obronność. Kolejni Ministrowie Obrony Ukrainy, przedkładali własne plany modernizacji Sił Zbrojnych Ukrainy, zmieniając drastycznie kierunki reform armii. Pomimo potencjału, jaki odziedziczyli po ZSRR, w latach 2010-2014 zredukowali stan liczebny z ok. 800 tys. żołnierzy do niecałych 130 tys. w 2014r¹³. Przy okazji systematycznie pozbywając się sprzętu i doprowadzając armię do kompletnej demoralizacji¹⁴ Dla przykładu na około 50 myśliwców Su-27 na początku konfliktu w Donbasie sprawnych było tylko kilkanaście maszyn¹⁵. Konsekwentnie redukowano również wydatki na obronność, co spowodowało, że w roku 2013 i 2014 poziom wydatków na wojsko oscylował w granicy 1% PKB. Dodatkowo SZU były w głębokim stopniu zinfiltrowane przez rosyjską agenturę, co szczególnie uwidoczniło się na początku konfliktu, gdy żołnierza armii Ukraińskiej masowo zaczęli dezerterować lub przechodzić na stronę rosyjską.

Ukraina jako państwo przez większość swojej historii była przedmiotem, a nie podmiotem polityki międzynarodowej. Gdy państwo to uzyskało niepodległość w 1991 r. nadal znajdowało się w orbicie zainteresowań Rosji, a fakt niezależności był traktowany raczej jako stan tymczasowy. Z drugiej strony nastąpiło znaczące zbliżenie z Zachodem i Polską, która jako pierwsza uznała niezależność tego kraju ¹⁶. Ukraina włączyła się w program NATO „Partnerstwo dla pokoju”, zaś USA aktywnie zabiegało o gwarancje nienaruszalności granic dla Ukrainy w trakcie negocjacji moskiewskich w 1994 r.

Polityka Moskwy zaraz po rozpadzie ZSRR, ukierunkowana była na destabilizację względem sąsiadów, czego przykładem może być wojna o Abchazję i Osetię Południową (1991-1992), wojna o Naddniestrze (1992 r.), wojna w Gruzji (2008 r.). Celem Kremla było wytworzenie i podtrzymywanie wewnętrznego rozstroju w tych Państwach. Jak stwierdził A. Makowski, w rosyjskiej polityce zagranicznej występują dwa widoczne elementy: pierwszym z nich jest mesjanizm – wiara w misję dziejową i wyższość Rosji we wszystkich sferach życia, szczególnie w republikach post radzieckich, drugim zaś jest imperializm obronny, polegający na obronie interesów imperium poprzez rozszerzanie swojej strefy wpływów i terytorium¹⁷. Pomimo tego, że państwa zachodnie podejmowały działania w byłej Jugosławii, Afganistanie, Iraku, zabiegając o rozszerzenie struktur NATO i UE o byłe republiki ZSRR, to Moskwa nauczyła się jednak wykorzystywać bierność Zachodu, szczególnie w aspekcie militarnym, czego przykładem jest Ukraina.

Wybuch i przebieg konfliktu w Donbasie

W dniu 21.11.2013 r. prezydent Wiktor Janukowycz odłożył podpisanie umowy stowarzyszeniowej z Unią Europejską, co wywołało falę protestów społecznych w Kijowie i na zachodzie kraju, które doprowadziły do ucieczki Janukowycza i usunięciu go z urzędu przez ukraiński parlament w dniu 22.02.2014 r.¹⁸ Nastąpiła kompletna destabilizacji państwa. Tuż po zmianie władzy, protesty na Krymie zmieniły swój charakter na czysto separatystyczne. Już na początku marca 2014 r. na terenie Krymu zaczęły pojawiać się niezidentyfikowane oddziały, tzw. lokalne oddziały samoobrony, powszechnie znane pod nazwą „zielone ludziki”, które zaczęły przejmować infrastrukturę krytyczną¹⁹. Oddziały Ukraińskie w tym rejonie, liczące przeszło 15 tys. osób, były bierne, tylko 3 tys. żołnierzy postanowiło zostać w armii, reszta przeszła na stronę rosyjską lub odeszła z wojska²⁰. W dniu 16 marca 2014 r. na Krymie odbyło się referendum, w którym według danych podawanych przez organizatorów za przyłączeniem Krymu z Sewastopolem do Rosji zagłosowało 96,57% uczestników przy frekwencji 84%. W związku z tym, następnego dnia Rada Najwyższa Republiki Autonomicznej Krymu przyjęła postanowienie o ogłoszeniu niepodległości, w efekcie czego, dzień później podpisano umowę między Rosją a Republiką Krymu i miastem wydzielonym Sewastopolem o włączeniu ich do Rosji jako nowe podmioty federacji. Umowa ta weszła w życie z dniem 21 marca 2014 roku²¹. Równolegle na wschodzie Ukrainy również uaktywniły się prorosyjskie ruchy separatystyczne, które równie szybko przeszły do działania²². Już 12 maja 2014 roku, dzień po referendum niepodległościowym, Doniecka Republika Ludowa (DRL) ogłosiła swoją suwerenność, analogicznie w dniu 12 maja 2014 r. ogłoszono deklarację niepodległości Ługańskiej Republiki Ludowej (LRL)²³. Jeszcze w kwietniu separatyści rozpoczęli działania zbrojne, mające na celu przejęcie jak największej liczby budynków infrastruktury krytycznej²⁴ i poszerzenia terytoriów swoich samozwańczych republik. Od samego początku ich działalności byli wspierani finansowo, osobowo i zbrojnie przez Rosję²⁵. Rząd ukraiński ogłosił 13 kwietnia 2014 r. rozpoczęcie działań antyterrorystycznych na terenach zajętych przez rebeliantów. Operacje wojskowe SZU początkowo były bardzo nieefektywne²⁶. Separatyści wspierani przez Kreml szybko opanowali tereny przygraniczne z Rosją, zapewniając sobie bezpośredni korytarz zaopatrzeniowy. W czerwcu i lipcu inicjatywę przejęły siły rządowe, które sukcesywnie zaczęły posuwać się w głąb republik, starając się odciąć je od siebie. Zdecydowana ofensywa nastąpiła po zestrzeleniu przez separatystów pasażerskiego samolotu linii Malaysia Airlines²⁷. W międzynarodowej opinii publicznej pojawiła się narracja, według której, nie był to już wewnętrzny konflikt w kraju, ale regularna wojna między Ukrainą a Rosją²⁸. Dzięki wsparciu Moskwy separatyści zdołali zatrzymać natarcie SZU wspieranych przez bataliony ochotnicze i odzyskać część utraconych pozycji. Dnia 5 września 2014 r. w wyniku porozumień zawartych w Mińsku, formalnie zaczął obowiązywać rozejm i zawieszenie broni między obiema stronami.

Polityka międzynarodowa w obliczu konflikt w Donbasie

Konflikt w Donbasie może być interpretowany jako rezultat polityki zagranicznej Moskwy prowadzonej wobec Ukrainy. Działania te miały polegać na utrwalonym schemacie, mianowicie: dywersji politycznej, tworzeniu zaplecza, interwencji, odstraszaniu oraz manipulowaniu negocjacjami²⁹. W ramach dywersji politycznej podsycono podziały polityczno–etniczne w kraju, wykorzystując do tego celu media i szeroką propagandę³⁰. Rosja w swoim przekazie od początku sugerowała, że zachodnia Ukraina jest agresorem³¹, a nowo-powstałe republiki są legalne i mają prawo do samostanowienia, powołując się na kazus Kosowa. Gdy wybuchł konflikt w Donbasie, Putin poprosił ONZ o potępienie działań Kijowa, jednocześnie pisząc list do 18 przywódców krajów europejskich celem podjęcia rozmów w formacie Europa–Rosja–Ukraina i ustabilizowania sytuacji. W wyniku tego 17 kwietnia 2014 r. doszło do spotkania szefów dyplomacji Johna Kerry’ego (USA), Siergieja Ławrowa (Rosja), Andrija Deszczyci (Ukraina), Catherine Ashton (UE) w Genewie. Rezultatem tych rozmów była zgoda co do potrzeby deeskalacji konfliktu pod przewodnictwem OBWE. Rosyjska dyplomacja utrzymała narrację o Donbasie, jako konflikcie wewnątrz ukraińskim. Federacja Rosyjska nie została uznana za stronę konfliktu³², pominięto również kwestię Krymu, zobowiązując stronę Ukraińską do nieużywania siły wobec separatystów. W trakcie oficjalnych obchodów 70 rocznicy lądowania aliantów w Normandii w wyniku rozmów dyplomatycznych doszło do powołania grupy składającej się z przedstawicieli Ukrainy, Francji, Niemiec i Rosji. Jej głównym celem miało być doprowadzenie do końca wojny w Donbasie. Rozpoczęto szereg rozmów dyplomatycznych za pośrednictwem trilateralnej grupy kontaktowej (Rosja, Ukraina, OBWE), w których dążono do zawieszenia broni. Moskwa w swojej narracji podkreślała, że jedyną możliwością na powstrzymanie konfliktu jest zaprzestanie działań wojskowych przez Ukrainę. Kolejny kryzys dyplomatyczny wybuchł w momencie zestrzelenia samolotu linii Malaysia Airlines. Kreml całą odpowiedzialnością obarczył stronę Ukraińską, stojąc twardo na swoim stanowisku, pomimo nacisków Zachodu. W dniu 1 września 2014 r. w Mińsku odbyło się spotkanie trilateralnej grupy kontaktowej, które skutkowało podpisaniem 5 września protokołu, którego głównym punktem było zawieszenie broni³³. Dnia 12 lutego 2015 r. prezydenci Ukrainy, Rosji i Francji oraz kanclerz Niemiec podpisali w Mińsku kolejny dokument mający doprowadzić do rozwiązania konfliktu zbrojnego na wschodzie Ukrainy. Jedynym faktycznym skutkiem podpisania obu protokołów było wstrzymanie walk na większą skalę, strony nie realizowały ustaleń obu dokumentów³⁴. Taki obrót spraw mógł być korzystny dla Moskwy. Utrzymanie status quo powodowało dalszą destabilizację Ukrainy oraz uniemożliwiało jej proces integracji z Zachodem³⁵.

Unia Europejska, która dążyła do przesunięcia swojej strefy wpływów na Ukrainę³⁶, w momencie wybuchu konfliktu, ograniczyła się do miękkich działań dyplomatycznych, polegających na rozmowach telefonicznych i wysyłaniu not dyplomatycznych. Kreml doprowadził do sytuacji w której, w momencie aneksji Krymu państwa zachodnie zostały postawione przed faktem dokonanym. Brak zdecydowanej reakcji na zagarnięcie półwyspu w trakcie rozmów w Genewie oznaczało ciche przyzwolenie dla tego stanu rzeczy, dając przeświadczenie, że sprawa jest zamknięta³⁷. Inne organizacje międzynarodowe również zareagowały w sposób umiarkowany. NATO ogłosiło 7 kwietnia 2014 r., że do swojej kwatery głównej w Brukseli nie będzie wpuszczać rosyjskich dyplomatów z wyjątkiem ambasadora, zaś sekretarz generalny ONZ Ban Ki-moon zaapelował o spokój i dialog. Jedyną zdecydowaną reakcją Zachodu było nałożenie ograniczonych rocznych sankcji sektorowych na przemysł energetyczny i zbrojeniowy Rosji, które nastąpiło po zestrzeleniu samolotu pasażerskiego Malaysia Airlines. Dalsze działania dyplomatyczne polegającej na „nieprowokowaniu” Moskwy w wyniku, których podpisano porozumienia Mińskie, nie przyniosły zamierzonych rezultatów³⁸. Należy tu podkreślić, że podpisanie owych dokumentów odbyło się bez przedstawicieli UE. Spotkania w formacie normandzkim, które miały stanowić środek do rozwiązania konfliktu, również kończyły się każdorazowo impasem³⁹. Warto zwrócić też uwagę na politykę zagraniczną Ukrainy, która w wyniku konfliktu znalazła się w obozie państw Zachodnich. Pierwsze próby zawarcia pokoju podejmował już Petro Poroszenko⁴⁰, jednak zakończyły się one fiaskiem. Jego następca Wołodymyr Zełenski uczynił z tego główny punkt programu wyborczego, który zapewnił mu zwycięstwo. Podjął on aktywne działania zmierzające do przełamania patowej sytuacji m. in. poprzez powołanie tzw. Rady Konsultacyjnej, czy wymianie jeńców⁴¹. Należy zauważyć, że gospodarka Ukrainy od kilku lat rozwija się w umiarkowanym tempie, zaś w kraju zachodzą istotne reformy, zmiany polityczne takie jak m. in. przyjęcie ustawy o rynku ziemi czy ustawy bankowej⁴². W dniu 22.07.2020 negocjatorzy z Ukrainy, Rosji i OBWE uzgodnili nowe porozumienie w sprawie całkowitego przerwania ognia na wschodzie Ukrainy.

Wnioski

Brak wspólnej, akceptowalnej powszechnie historii własnego narodu, nie pozwolił na wykształcenie społeczeństwa obywatelskiego i elit politycznych, które stworzyłyby silny ośrodek władzy w Kijowie. Nieporadność i skorumpowanie władz państwowych wywołały wewnętrzny chaos polityczny, który, doprowadził do podziału państwa, konfliktów społecznych i kryzysu gospodarczego. Państwo w którym panował kompletny nieład, stało się łatwym celem dla swoich sąsiadów, którzy traktowali je nie jako podmiot, ale przedmiot w polityce zagranicznej. W wyniku tego doszło do wydarzeń na Kijowskim Majdanie i Wojny w Donbasie.

Moskwa konsekwentnie i zdecydowanie prowadząc swoją politykę destabilizacji, przy kompletnej bierności dyplomatycznej i militarnej Zachodu osiągnęła swój cel. Przesunęła i utrwaliła strefę wpływów w kluczowym dla niej miejscu, jakim jest wschodnia Ukraina. Państwa zachodnie poprzez swoją pasywność w kwestii Krymu i Donbasu, znacznie osłabiły swoją pozycję negocjacyjną doprowadzając do sytuacji w której są stawiane przed faktami dokonanymi, a rozmowy dyplomatyczne każdorazowo kończą się impasem. Taki stan rzeczy nie pozwala na uregulowanie stosunków, szczególnie gospodarczych, między Moskwą a Zachodem.

Jeżeli chodzi o perspektywy rozwiązania konfliktu w Donbasie wydaje się, że w chwili obecnej nie ma jednej, odpowiedniej możliwości, która satysfakcjonowałaby wszystkie zaangażowane strony. Nowy Prezydent Ukrainy – Wołodymyr Zełenski znajdując się pod presją swoich obietnic i nacisków UE, której zależy jak już wspomniano na normalizacji stosunków z Federacją Rosyjską, byłby gotów na pewne ustępstwa, ale tylko w wariancie porozumień mińskich. Inne, dalej idące kompromisy obecnie nie wchodzą w grę, gdyż stanowią one zbyt duże ryzyko polityczne, zarówno dla samego prezydenta, jak i dla całego kraju w którym ponownie mogłyby wybuchnąć zamieszki. Mimo wszystko wydarzenia, które miały miejsce na Majdanie i wojna o Donbas stały się ważnymi elementem budowy społeczeństwa obywatelskiego w Ukrainie. Jednocześnie w kraju zachodzą istotne zmiany i reformy zmierzające do zapewnienia pełnej stabilizacji. Partia prezydencka Sługa Narodu cieszy się dużym poparciem, zaś kadra polityczna się profesjonalizuje. Wszystkie te czynniki przekładają się na poprawę pozycji Ukrainy na arenie międzynarodowej, oraz zwiększenie jej aktywności politycznej, wyraźnie zmierzającej do integracji z Zachodem. Wzmacnia się pozycja negocjacyjna kraju w rozmowach o dalszym losie Donbasu, co oznacza, że kwestia ta nie ulegnie zamrożeniu. Rosja zaś osiągnęła swoje cele polityczne. Obecny status quo – konflikt o niskiej częstotliwości jest dla niej dogodnym scenariuszem. Po pierwsze wydłuża to czas na izolację zbuntowanych republik, co znacznie utrudni ich reintegrację, po drugie utrwali to pozycję negocjacyjną Moskwy, która ewidentnie rozdaje karty. W obecnej chwili, jedyną możliwością na podpisanie pokoju, byłaby sytuacja, gdy Kreml podyktuje Kijowowi jego warunki. Zagwarantowanie specjalnego i niezmiennego statusu zbuntowanym republikom w konstytucji Ukrainy trwale uzależniłaby to państwo od Rosji. Jednocześnie zdjęte lub złagodzone byłyby dotkliwe dla rosyjskiej gospodarki sankcje nałożone przez Zachód.

Artykuł został pierwotnie opublikowany w kwartalniku “Myśl Suwerenna. Przegląd Spraw Publicznych” nr 1(1)/2020.

_______________________________