Długie trwanie regionu. Geografia wyborcza Podlasia

🕔 Artykuł przeczytasz w 13 min.

Przekleństwo historii pogranicza, to jest okoliczność istnienia w nieustającym cieniu dziejowych katastrof (konfliktów, zmian granic, wysiedleń) przynosi jednocześnie tę skromną rekompensatę, że regiony pograniczne stają się czasem szczególnie bogate w różnorodność wspólnot ludzkich. Specyficzna historia Podlasia sprawiła, że region podzielony jest granicami osadnictwa odmiennych społeczności, czasem wynikającymi z historycznych granic administracyjnych, ale czasem też – o czym będzie mowa niżej – ukształtowanych niezależnie od nich, w wyniku dynamiki procesów osadniczych. We względnie jednolitej etnicznie i kulturowo Polsce Podlasie – styk dawnych wpływów Mazowsza, Litwy, Rusi i Jaćwieży – stanowi wyjątkowy przykład trwałości i znaczenia zastanych podziałów. Z punktu widzenia życia politycznego te kształtujące się od wieków właściwości stale dają o sobie znać, choćby przy okazji kolejnych wyborów. Występują tu właściwie wszystkie najważniejsze czynniki różnicujące zachowania wyborcze polskiego społeczeństwa, jak granice historycznych jednostek administracyjnych, dychotomia miasto-wieś, czy zjawiska typowe dla mniejszości narodowych oraz religijnych. Warto przyjrzeć się Podlasiu dokładniej, żeby zrozumieć polityczne i społeczne zróżnicowanie naszego państwa.

Wyniki wyborów na Podlasiu

Ostatnie wybory parlamentarne w Polsce odbyły się 19 października 2019 roku. Zgodnie z oczekiwaniami ponownie zdecydowanie najlepszy wynik osiągnęła Zjednoczona Prawica (KW PiS), przy czym utrzymanie się rządu nie było już takie oczywiste, ze względu na to, że łączna suma mandatów zdobyta przez partie opozycyjne wyniosła niewiele poniżej połowy. Lista PiS uzyskała 43,59% głosów, co dało łącznie 235 mandatów. Próg wyborczy przekroczyły jeszcze komitety: Koalicja Obywatelska (27,4%), SLD (12,56%), PSL (8,55%), Konfederacja (6,81%)¹.

Podlasie, jako całość, stale wykazuje większe poparcie dla prawicy, niż średnia krajowa. Zanim polską scenę polityczną zdominowała rywalizacja PiS-PO odzwierciedlały to wyniki AWS (44,29% w woj. białostockim wobec 33,83% w skali kraju w 1997 roku), a nawet LPR (11,79% w woj. podlaskim wobec 7,87% w skali kraju w 2001 roku). Zgodnie z oczekiwaniami podobnie było też w 2019 roku. Poszczególne komitety uzyskały, odpowiednio: PiS 52,04%, KO 21,04%, PSL 9,33%, SLD 9,09%, Konfederacja 6,96%. Porównując to do wyników ogólnopolskich można jeszcze stwierdzić, że wyższe od średnich wyniki uzyskały PSL i Konfederacja, a słabszy lewica.

Wyniki głosowania na listy poszczególnych komitetów wyborczych w okręgu 24-Białystok w wyborach do Sejmu RP w 2019 roku

 

Źródło: Opracowanie własne na podstawie publikacji PKW

Powszechnie znany stereotyp prawicowego Podlasia, pasujący do wizerunku całej Polski Wschodniej, jest generalnie prawdziwy, ale nie oddaje wcale szczegółów zachowań wyborczych mieszkańców północno-wschodniej Polski. Tymczasem rzut oka na szczegółowe rezultaty wyborów pokazują znaczne zróżnicowanie poparcia poszczególnych partii w różnych częściach regionu.

Wyniki głosowania w poszczególnych powiatach w okręgu 24-Białystok w wyborach do Sejmu RP w 2019 roku

 

powiat	SLD	PSL	KO	PiS	Konfederacja	pozostałe
augustowski	7%	15%	16%	55%	6%	1%
białostocki	9%	7%	22%	53%	8%	2%
bielski	10%	8%	26%	51%	4%	1%
grajewski	5%	14%	11%	61%	7%	1%
hajnowski	16%	12%	34%	30%	6%	2%
kolneński	6%	13%	6%	68%	6%	1%
łomżyński	3%	9%	9%	72%	6%	1%
m. Białystok	14%	5%	30%	40%	8%	2%
m. Łomża	7%	7%	24%	54%	6%	2%
m. Suwałki	10%	10%	25%	46%	7%	2%
moniecki	4%	12%	13%	64%	6%	1%
sejneński	9%	16%	20%	47%	5%	2%
siemiatycki	8%	12%	19%	54%	6%	1%
sokólski	6%	13%	12%	60%	6%	2%
suwalski	6%	16%	12%	58%	7%	2%
wysokomazowiecki	4%	11%	7%	73%	6%	1%
zambrowski	5%	16%	10%	62%	6%	1%
województwo	9%	9%	21%	52%	7%	2%

 

Źródło: Opracowanie własne na podstawie publikacji PKW

W większości powiatów najwyższe poparcie zdobywa Prawo i Sprawiedliwość, ale są od tej zasady wyjątki. Słabsze wyniki PiS występują w powiecie hajnowskim oraz miastach, szczególnie w Białymstoku. Szczególnie wysokie natomiast w zachodnich powiatach województwa, szczególnie w powiatach wysokomazowieckim i łomżyńskim. Historycznie obszarem o słabym poparciu PiS była też północ województwa (patrz: tabela). Odwrotnie, najwyższe poparcie w południowo-wschodniej części województwa oraz w Białymstoku w 2019 roku miało SLD. Koalicja Obywatelska, która w skali województwa uzyskała nieco ponad 21% głosów, powyżej tej wartości wypadła w miastach na prawach powiatu, oraz na południowym wschodzie – w pewnym uproszczeniu można stwierdzić, że tam, gdzie lewica (jest to pokłosie przemian następujących w ciągu ostatnich kilkunastu lat – stopniowo, ale konsekwentnie PO/KO odbierało dawny elektorat SLD)². Konfederacja, którą można uznać za nową formację polityczną (choć dziedziczącą tradycje swoich składowych: narodowców oraz zwolenników Janusza Korwin-Mikkego) uzyskała mniej więcej równe poparcie w całym regionie.

Wyniki głosowania na listę KW Prawo i Sprawiedliwość w kolejnych wyborach w powiatach województwa podlaskiego

 

powiat	2006	2007	2010	2011	2014	2015	2018	2019
	sejmik	Sejm	sejmik	Sejm	sejmik	Sejm	sejmik	Sejm
augustowski	27%	36%	27%	34%	25%	45%	38%	55%
białostocki	37%	44%	38%	42%	38%	47%	44%	53%
bielski	27%	39%	27%	40%	36%	46%	43%	51%
grajewski	35%	45%	29%	39%	33%	48%	41%	61%
hajnowski	9%	11%	9%	12%	10%	18%	15%	30%
kolneński	17%	44%	26%	42%	27%	56%	57%	68%
łomżyński	25%	62%	40%	55%	43%	63%	57%	72%
m. Białystok	34%	32%	29%	32%	40%	38%	36%	40%
m. Łomża	26%	42%	35%	41%	43%	51%	43%	54%
m. Suwałki	30%	33%	25%	31%	34%	40%	36%	46%
moniecki	31%	43%	31%	40%	22%	51%	44%	64%
sejneński	9%	26%	12%	25%	9%	36%	19%	47%
siemiatycki	16%	41%	26%	37%	27%	45%	35%	54%
sokólski	29%	40%	21%	36%	25%	49%	53%	60%
suwalski	15%	39%	21%	33%	26%	44%	42%	58%
wysokomazowiecki	39%	62%	50%	59%	44%	69%	61%	73%
zambrowski	45%	49%	43%	45%	36%	58%	46%	62%
SUMA	29%	39%	30%	37%	34%	45%	42%	52%

 

Źródło: Opracowanie własne na podstawie publikacji PKW

W szczególny sposób zróżnicowane regionalnie jest poparcie ludowców. Szczególnie słaba w miastach na prawach powiatu, ale też, co już nie tak oczywiste, w rolniczych, lae też mocno prawicowych powiatach, jak wysokomazowiecki i łomżyński. Jest to także formacja o szczególnie dużych wahaniach poparcia między poszczególnymi elekcjami, osiągająca dużo lepsze wyniki w wyborach samorządowych niż parlamentarnych. PSL rywalizuje o konserwatywny elektorat wiejski z PiS – generalnie tą walkę coraz wyraźniej przegrywa, ale wciąż wielu wyborców głosuje na posła lub prezydenta z PiS i na „swojego” wójta z PSL. To zróżnicowanie pokazuje wyraźnie zestawienie wyników kolejnych wyborów do Sejmu oraz do sejmiku województwa podlaskiego. Ten lokalny charakter zachowań wyborczych ma wpływ na wahania poparcia również dlatego, że o głosowaniu częściej, niż w przypadku innych partii, może decydować obecność na liście wyborczej konkretnego, lokalnego polityka – szczególnie kontrastuje to z „jednolitym”, mało zróżnicowanym poparciem Konfederacji.

Wyniki głosowania na listę KW Polskiego Stronnictwa Ludowego w kolejnych wyborach w powiatach województwa podlaskiego

 

powiat	2006	2007	2010	2011	2014	2015	2018	2019
	sejmik	Sejm	sejmik	Sejm	sejmik	Sejm	sejmik	Sejm
augustowski	16%	13%	32%	18%	47%	11%	36%	15%
białostocki	8%	8%	13%	7%	17%	6%	10%	7%
bielski	9%	5%	33%	11%	34%	9%	14%	8%
grajewski	29%	17%	34%	28%	46%	14%	29%	14%
hajnowski	18%	15%	35%	5%	46%	18%	30%	12%
kolneński	32%	24%	35%	32%	49%	14%	21%	13%
łomżyński	22%	12%	20%	18%	34%	8%	17%	9%
m. Białystok	2%	3%	4%	3%	5%	4%	4%	5%
m. Łomża	8%	4%	6%	6%	17%	3%	9%	7%
m. Suwałki	5%	6%	5%	4%	22%	5%	18%	10%
moniecki	16%	19%	29%	25%	46%	17%	17%	12%
sejneński	11%	24%	8%	23%	15%	19%	9%	16%
siemiatycki	34%	11%	24%	15%	30%	11%	28%	12%
sokólski	14%	16%	48%	28%	58%	15%	19%	13%
suwalski	27%	24%	27%	22%	43%	16%	29%	16%
wysokomazowiecki	9%	11%	16%	13%	27%	7%	22%	11%
zambrowski	12%	13%	16%	18%	38%	8%	29%	16%
SUMA	13%	9%	19%	11%	28%	8%	16%	9%

 

Źródło: Opracowanie własne na podstawie publikacji PKW

Mapa polityczna województwa podlaskiego

Historyczne podziały dzisiejszego województwa podlaskiego dzielą je na trzy główne części, szczególnie żywe w pamięci mieszkańców ze względu na niedawne granice województw: Białostocczyznę, Suwalszczyznę i Łomżyńskie. Dwa ostatnie subregiony są względnie jednoznacznie kojarzone z dawnymi województwami (w przypadku Suwalszczyzny – z tą częścią woj. suwalskiego, które znalazło się w granicach woj. podlaskiego. Byłe województwo białostockie (te sprzed 1999 roku) przedzielone jest dodatkowo dawnymi granicami województw przedrozbiorowych i granicą między Koroną a Litwą, oraz nieformalną, ale wyraźną granicą osadnictwa katolickiego (z kierunku Mazowsza) i prawosławnego (z ruskich ziem Wielkiego Księstwa Litewskiego). Osobnym zjawiskiem jest odrębność dużych ośrodków miejskich, gdzie szczególnie Białystok wyraźnie odróżnia się od okolicznych gmin i przypomina – w charakterystyce postaw politycznych i zachowań wyborczych mieszkańców – inne duże miasta w Polsce. Biorąc pod uwagę nie tyle same historyczne granice, co faktyczne aktualne zróżnicowanie polityczne, okazuje się, że tylko częściowo mają znaczenie dawne podziały administracyjne, za to szczególnie mocno ujawniają się podziały socjopolityczne wynikające z dawnych i niedawnych migracji ludności.

Wyróżnić można więc: umiarkowanie prawicową, a dawniej raczej lewicową i sprzyjającą ludowcom Suwalszczyznę; konserwatywny, głosujący na prawicę, ale też silnie „opanowany” przez PSL subregion grajewsko-sokólski; bardzo konserwatywny i sprzyjający PiS, największy ze wszystkich subregion białostocko-łomżyński; odrębne, „liberalne” miasto Białystok; oraz dawniej skrajnie lewicowy, dziś wciąż niechętny prawicy region południowo-wschodni (prawosławny). Granice subregionów pokazuje poniższa mapa – w szczegółach wyjaśniona dalej.

Podział województwa podlaskiego na pięć subregionów geografii wyborczej

Suwalszczyzna obejmuje powiaty suwalski, augustowski i sejneński oraz miasto Suwałki, Nie występują tu formacje kulturowe determinujące podziały socjopolityczne innych części województwa: osadnictwo drobnoszlacheckie i społeczność prawosławna. Do 2015 roku w regionie szczególnie wysokie poparcie uzyskiwały PO i PSL, Przeciwko PiS, a więc na lewicę, PO lub PSL, głosuje mniejszość litewska stanowiąca większość mieszkańców nadgranicznej gminy Puńsk³. W cyklu wyborów w latach 2018-2020 sytuacja uległa pewnej zmianie: wyraźnie wzmocnił się PiS, wygrywając wybory prezydenckie, uzyskując wyniki powyżej średniej wojewódzkiej w wyborach parlamentarnych, i zwiększając z 2 do 4 liczbę radnych w sejmiku wybranych w okręgu suwalskim (łącznie z pow. sokólskim i monieckim).

Subregion grajewsko-sokólski obejmuje obszar powiatów kolneńskiego, grajewskiego, monieckiego i sokólskiego. Układa się w regularny pas w północnych częściach dawnych „gierkowskich” województw łomżyńskiego i białostockiego. Subregion wyróżnia względnie wysokie poparcie wyborcze ludowców, podobne do Suwalszczyzny, oraz wysokie poparcie dla prawicy, typowe dla reszty Łomżyńskiego i zachodniej Białostocczyzny. Taki rozkład poparcia wyborczego nie ma nic wspólnego z granicami dawnych województw i rozbiorów. Jak dowodzi M. Dajnowicz, ludowców popiera przede wszystkim ludność pochodzenia chłopskiego (a nie, co w tym wypadku istotne, drobnoszlacheckiego). Wysokie notowania PSL w rejonie Kolna, Moniek i Sokółki można więc, przynajmniej częściowo, wiązać z mniejszym zagęszczeniem (choć nie brakiem) osadnictwa szlachty podlasko-mazowieckiej⁴.

Ziemia Łomżyńska i zachodnia część Białostocczyzny tworzą subregion łomżyńsko-białostocki, wyróżniający się na tle Podlasia i całej Polski specyficznym składem społecznym. Wspólnie z północnym Mazowszem tworzy obszar zwartego osadnictwa drobnoszlacheckiego, w wielu gminach stanowiącego większość mieszkańców. Pamięć o pochodzeniu stanowym przetrwała do dziś, szczególnie na wsi, pomimo przekształceń społecznych. Gminach „szlacheckich” badania społeczne pokazują ponadprzeciętne poczucie patriotyzmu, tradycyjny szacunek dla instytucji rodziny, silne przywiązanie do uprawianej od pokoleń ziemi i bardzo duży wpływ Kościoła rzymskokatolickiego⁵. Przykładowo, w gminach wiejskich powiatu wysokomazowieckiego w ostatnich wyborach prezydenckich Andrzej Duda uzyskał poparcie: Kobylin-Borzymy 91%, Kulesze Kościelne 93%, Sokoły 86%, Wysokie Mazowieckie 86%, Nowe Piekuty 87%, Klukowo 89%. Co charakterystyczne, zwykle niskie jest poparcie PSL. Do subregionu można zaliczyć powiaty: łomżyński (bez gminy Zbójna, należącej do Kurpiowszczyzny), zambrowski, wysokomazowiecki, białostocki (bez gmin Gródek i Michałowo) oraz zachodnie części powiatów bielskiego i siemiatyckiego.

Subregion południowo-wschodni (prawosławny) obejmuje wschodnie części powiatów bielskiego i siemiatyckiego, cały powiat hajnowski oraz gminy Gródek i Michałowo powiatu białostockiego. Od początku lat 90. był to obszar dominacji lewicy postkomunistycznej. Już w 1991 roku większość mieszkańców powiatów hajnowskiego i bielskiego poparła kandydującego z listy SLD Włodzimierza Cimoszewicza, który osiągnął ponad 50 tys. głosów⁶. Po początkowych próbach samodzielnego udziału w wyborach parlamentarnych na współpracę z lewicą zdecydowały się szybko główne środowiska mniejszości prawosławnej i białoruskiej⁷. Na Podlasiu mieszka większość spośród ok. 160 tys. wyznawców prawosławia w Polsce. W powiecie hajnowskim prawosławni stanowią około 70% mieszkańców, w bielskim – 40%, siemiatyckim – 30%, białostockim – 15%, sokólskim – 10%. Zdecydowana większość podlaskich wyznawców prawosławia deklaruje narodowość polską. Białorusini stanowią: 32% populacji powiatu hajnowskiego, 17% powiatu bielskiego, 3% powiatu białostockiego ziemskiego i 3% powiatu siemiatyckiego. Ponad połowę mieszkańców deklarujących narodowość białoruską mają gminy: Orla (pow. bielski), Czyże, Dubicze Cerkiewne, Hajnówka – gm. wiejska, (wszystkie pow. hajnowski)⁸. Począwszy od wyborów w latach 2006 i 2007, wobec słabnięcia SLD, społeczność prawosławna południowo-wschodniego Podlasia charakteryzuje się już nie tyle głosowaniem na lewicę (choć ta wciąż zachowuje poparcie znacznie wyższe od ogólnopolskiego i wojewódzkiego), co popieraniem głównych partii opozycyjnych wobec prawicy. W wyborach w 2015 roku popularni kandydaci prawosławni znaleźli się na listach trzech dużych ugrupowań (Aleksander Sosna z Lewicy, Mikołaj Janowski i Jarosław Matwiejuk z PSL, Adam Musiuk z PO), a w 2019 najważniejszymi kandydatami mniejszości byli Mikołaj Janowski z PSL, Eugeniusz Czykwin z KO. Generalnie, miejsce słabnącej lewicy zajęła PO (KO) i, w mniejszym stopniu, wciąż silny lokalnie PSL. Co bardzo istotne, swoją pozycję w subregionie wzmacnia także PiS.

„Uskok wyborczy”, czyli bardzo wyraźna zachodnia granica subregionu południowo-wschodniego, ciągnie się na przestrzeni 140 km, mniej więcej przez środek gminy Szudziałowo i Zabłudów, przecina gminę Bielsk Podlaski na zachód od tego miasta, dalej na południe środkiem gmin Boćki i Siemiatycze. W pozornie umiarkowanej politycznie gminie wiejskiej Bielsk Podlaski (wyniki poszczególnych partii w skali gminy odpowiadają mniej więcej wynikom w całym województwie), dokładniejsza analiza pozwala dostrzec ostry podział elektoratu. Przykładowo w 2015 roku w poszczególnych komisjach wyborczych w gminie PiS uzyskał: Augustowo 43,48%, Łubin Kościelny 68,49%, Dubieżyn 13,24%, Piliki 47,00%, Bielsk Podlaski 7,92%, Proniewicze 44,97%, Pasynki 7,81%, Rajsk 8,37%, Ploski 1,64%. Jak łatwo zgadnąć, wsie: Augustowo, Łubin, Piliki i Proniewicze znajdują się, mniej więcej, po zachodniej, a pozostałe po wschodniej stronie gminy. W uproszczeniu można przyjąć, że na południe od Białegostoku do granicy województwa „uskok” przebiega wzdłuż drogi krajowej nr 19 Białystok-Lublin⁹.

Osobnym subregionem jest miasto Białystok. Regularnie ponadprzeciętne poparcie osiąga tu Platforma Obywatelska (obecnie pod szyldem KO). W kolejnych czterech wyborach prezydenta miasta począwszy od 2006 roku zwyciężał kandydat popierany przez PO, Tadeusz Truskolaski. W 2020 roku w II turze wyborów prezydenckich w Białymstoku zwyciężył Rafał Trzaskowski 52,2% a Andrzej Duda 47,8% głosów. Łatwo zauważyć, że potwierdza się tu zjawisko typowe dla dużych miast w całej Polsce: poparcie dla PO, czy, szerzej, dla polityków kojarzonych z szeroko rozumianym liberalizmem.

Wyniki KW PO (KO) w wyborach parlamentarnych i samorządowych w latach 2006-2019

	2006	2007	2010	2011	2015	2018	2019
	sejmik	Sejm	sejmik	Sejm	sejmik	Sejm	sejmik
m. Białystok	31%	44%	49%	40%	22%	39%	30%
woj. podlaskie	19%	32%	31%	30%	17%	24%	21%

Źródło: Opracowanie własne na podstawie publikacji PKW

Podsumowanie

Województwo podlaskie, traktowane jako całość, stanowi obszar dominacji prawicy, reprezentowanej obecnie przez PiS. Poparcie to jest jednak rozłożone nierównomiernie. Opisana wyżej mapa wyborcza województwa powstała w wyniku nałożenia się na siebie linii rozgraniczających wyższe i niższe poparcia wyborcze poszczególnych analizowanych formacji politycznych. Podział ten jest względnie trwały, prawdopodobnie utrzyma się w najbliższych latach, przy czym najbardziej wyraźną i zapewne najtrwalszą granicą jest linia rzeczonego „uskoku wyborczego” przecinającego południe województwa. Występowanie tak wyraźnej różnicy w zachowaniach wyborczych na małym obszarze wskazanych gmin jest zjawiskiem wyjątkowym na skalę ogólnopolską.

W czasie ostatniej serii wyborów w latach 2018-2020 na Podlasiu umocnił się jeszcze bardziej PiS. Wzrost poparcia prawicy nastąpił szczególnie w obszarach wcześniej słabszych, czyli na północy oraz południowym wschodzie województwa. Lepsze notowania na Suwalszczyźnie i okolicach w istotny sposób przyczyniły się do uzyskania większości w sejmiku województwa. Z kolei w wyborach prezydenckich okazało się, że najwyższy procentowy wzrost poparcia dla kandydata Zjednoczonej Prawicy nastąpił w powiecie hajnowskim, dawnym mateczniku lewicy. Choć Andrzej Duda uzyskał tylko 39% głosów w powiecie, poprawa jest znaczna – w 2015 roku było to tylko 30%. W tym czasie w skali województwa nastąpiła poprawa z 59% do 60%, natomiast w mieście Białymstoku nastąpił procentowy spadek poparcia z 51,5% do 47,8%.

Bastionem PO, obecnie pod szyldem Koalicji Obywatelskiej, pozostał zatem Białystok. Potwierdziły to wyniki wyborów prezydenckich, a także utrzymanie władzy w samorządzie miasta. Generalnie rzecz biorąc PO jednak wyraźnie traci Podlasie. Utraty dystansu do PiS nie rekompensuje nawet skuteczne od lat „przejmowanie” od lewicy elektoratu prawosławnego. Generalnie można powiedzieć, że już dawno SLD straciło monopol na reprezentowanie tej grupy wyborców, którzy coraz chętniej głosują na rozmaite partie odpowiadające ich indywidualnym preferencjom, od lewicy, przez PO/KO i PSL, po PiS i Konfederację.

Pomimo zmieniających się w kolejnych latach sytuacji w niektórych powiatach zasadniczy podział Podlasia na kilka odmiennych od siebie fragmentów pozostaje stały. Można przypuszczać, że stałby się jeszcze bardziej widoczny w przypadku jakiegoś ogólnego spadku poparcia dla prawicy, gdyż podziały są mniej widoczne, gdy jedna partia prawie wszędzie ma poparcie wysokie lub bardzo wysokie. W każdym razie jest i w przyszłości będzie widoczny wpływ historycznego osadnictwa i migracji, zarówno tych dawnych, jak i świeżej daty. Tą względnie niedawną jest masowy ruch ludności ze wsi do miasta w okresie powojennego wzrostu Białegostoku. Ta niejako nowa, mniej zakorzeniona (przez to i mniej konserwatywna) niż na wsi społeczność to przecież również „produkt” specyficznej fali migracyjnej.

Artykuł został pierwotnie opublikowany w kwartalniku “Myśl Suwerenna. Przegląd Spraw Publicznych” nr 1(1)/2020.

[Grafika: Elekcja Stanisława Augusta; Autor: Bernardo Bellotto]

_______________________________