O zabawach dzieci i młodzieży w dawnej Rzeczypospolitej (cz.2)

🕔 Artykuł przeczytasz w 10 min.

Poprzednie części artykułu:

O zabawach dzieci i młodzieży w dawnej Rzeczypospolitej (cz.1)

„Na rekreacją wychodzili studenci hurmem z profesorami i dyrektorami, lecz niekoniecznie wszyscy; kto chciał, wolno mu było zabawiać się w osobnej małej kompanii. Zabawy na rekreacji zwyczajne były: piłka i palcat, których też zabaw studenci i między szkołami, nim się zaczęła lekcja szkolna, zażywali.

Piłka był to kłębek z wełny albo z pakuł, tęgo po wierszchu niciami osnuty, potem skórą obszyty albo też niciami różnego koloru w siatkę obszyty; niektórzy kładli w sam środek piłki chrzęstkę rybią lub cielęcą, dla lepszej sprężystości. Ta piłka używana była dwojako: raz do trafiania nią w rękę na ścianie wyciągnioną albo też do uderzania o ziemię a łapania jej na powietrzu; drugi raz podczas rekreacji w polu do wyrzucania jej na powietrze jak najdalej i uganiania się za nią całymi partiami. Pierwsza igraszka piłką uczyła trafności do celu ręcznym pociskiem. Znać jeszcze od owego czasu wprowadzony ten zwyczaj do szkół, kiedy na wojnach proców, kamieni i innych pocisków używano.”¹

Tak ksiądz Jędrzej Kitowicz opisywał jedną z najpopularniejszych zabaw uczniów w szkołach polskich w XVIII wieku. Zresztą piłką można się było bawić na różne sposoby. Inna zabawa, czyli tzw. palant, przypomina nieco dzisiejszy bejsbol (ang. baseball), choć trudno wyrokować czy i na ile współczesny bejsbol wywodzi się z palanta. W każdym razie:

„Druga [zabawa z piłką] dawała gibkość ciału, szybkość w bieganiu i sprawność w ręku chwytaniem puki na powietrzu, która od jednego z lekka w miarę piersi podrzucona, a od drugiego kijem z boku na ukos silno uderzona, tak się w górę wysadzała, że jej na czas okiem dojrzeć nie można było. Więc wszyscy tej strony gracze, ku której taż piłka rzuconą była, z natężeniem oczów w górę i z gotowością rąk pilnowali na piłkę na dół się spuszczającą, gdzie im się ukaże. Skoro ją zoczyli, tam szybkością jak największą, jeden drugiego ubiegając, pędzili wszyscy na schwytanie piłki na powietrzu. Jeżeli bowiem nie schwytana od żadnej ręki upadła na ziemię, już była gra przegrana; która nie miała żadnych zakładów ani stawek, tylko same słowne chluby z wygranej albo śmiechy z przegranej. Takowa gra zwała się palant i zabawiali się nią wraz z dziećmi dyrektorowie i profesorowie dla agitacji.”²

Zabawy z piłką opisał również mieszkający w Polsce przez niemal trzy dekady (1628-1656) czeski pedagog Jan Amos Komeński:

„W Pilniku³ / 1 grają Piłę: 2 ktorą jeden biie / drugi łapa (chwyta) y na zad biie Pilnikiem: 3 a to jest Szlachecka gra dla rozruchania ciała. Piłę skorzaną 4 nadętą Rurką / na dworze Pięścią 5 odbijają.”⁴

Choć wspomniane dotąd zabawy można uznać za najbardziej popularne w dawnej Polsce, to łatwo się domyślić, że było ich znacznie więcej. Wspomniany już Komeński poświęcił im osobny rozdzialik. Pisał tam:

„Gry Dziecińskie.

Chłopcy (chłopięta) grać zwykli aba Bikami: 1 Gałkami abo kulając Kulę 2 do Kręgli: 3 abo Krąg Pałką 4 bijąc przez Pierścień: 5 abo Cygę 6 Biczykiem 7 pędząc: (goniąc / obracając) abo z Rurey 8 y z Kusze 9 strzelając; abo na Kulach abo na Kolysce 11 kołysaiąc się y hustając.”⁵

Mamy tu więc grę polegającą na rzucaniu gałkami (na rys. nr 1). Przypomina to popularną we Francji grę pétanque (gra w bule).

Mamy też grę w kręgle (na rys. kulą nr 2 rzuca się w kręgle nr 3). Na marginesie można dodać, że znano ją już w XVI wieku⁶. Z kolei o grze zakonników (bernardynów z Pińska) w kręgle pisał osiemnastowieczny franciszkanin Karol Żera⁷, a zasady gry opisał ks. Jędrzej Kitowicz⁸.

Idąc dalej za Komeńskim, mamy chłopca, który uderzając pałką (nr 4) w jakąś piłeczkę, próbuje nią ucelować w pierścień (nr 5). Przypomina to nieco grę w golfa.

Komeński wspomina także znaną od co najmniej średniowiecza zabawę bąkiem („cygą” – na rys. nr 6), który podcinało się biczem (nr 7), aby wprawić go w ruch obrotowy.

Chłopcy bawili się także dmuchawkami (nr 8) oraz strzelaniem z kuszy (nr 9), chodzeniem na szczudłach (nr 10) i huśtaniem na huśtawkach (nr 11).

Komeński opisał również zawody, w których brali udział chłopcy. Dowiadujemy się więc, że chłopcy rywalizowali w bieganiu, jeździe na łyżwach, lub sankach, a nawet w gonieniu do pierścienia, czyli rycerskiej zabawie polegającej na celowaniu przez jeźdźca kopią w zawieszony pierścień⁹. Ponadto Jan Amos Komeński wymienił różnego typu rekwizyty służące do gier, czyli kości (grało się w nie próbując wyrzucić albo więcej punktów, albo też z góry zapisaną liczbę punktów)¹⁰, warcaby, karty¹¹ i szachy. Wszystkie je znamy do dzisiaj.

Wspomniał także:

„Kamieniami gramy na stole długim Kamiennym 6 kędy sama sztuka panuje.”¹²

Opisy i ilustracje Jana Amosa Komeńskiego bynajmniej nie wyczerpują tematu. Zabawek dziecięcych i to tak dla chłopców, jak i dziewczynek, było całe multum. Niektóre z nich odkrywają archeolodzy. Wśród nich znajdują się grzechotki, łódeczki z kory, miniaturowe naczynia gliniane, drewniane łopatki, pozostałości wózeczków do zabawy (osie), miniaturowe prześliczki, drewniane mieczyki, nożyki, groty strzał, figurki zwierząt, gwizdki, fujarki, kijanki, sierpiki itd¹³. Bawiono się również wiatrakami, małymi kołyskami, czy też drewnianymi aniołkami¹⁴.

Z ikonografii przedstawiającej Gdańsk w drugiej połowie XVII wieku wynika, że tamtejsze dzieci bawiły się puszczając latawce.

Musiała być to zabawa znana i stosunkowo popularna także w innych częściach Rzeczypospolitej, skoro nawet w słowniku języka polskiego z 1808 r. zapisano, iż latawiec jest to „orzeł na powietrzu lataiący, iakie dzieci puszczaią”¹⁵.

Dzieci bawiły się także ciągnąc się wzajemnie czy to na sankach (o czym już wyżej była mowa), czy też małymi wózkami, czy wręcz (u najbogatszych) miniaturowymi powozami. Świetną ilustracją tego ostatniego jest obraz przedstawiający rekreację rodziny Franciszka Ksawerego Branickiego. Na obrazie tym rodzice odpoczywają sobie pod drzewem, przyglądając się bawiącym dzieciom: dwóm synkom (Aleksandrowi i Władysławowi), którzy ciągną swą siostrę (Katarzynę) w malutkim powozie.

Kolejne zabawy znajdujemy we wspomnieniach urodzonego w 1755 roku Jana Nepomucena Kossakowskiego, który będąc już biskupem, z nostalgią sięgał pamięcią do szczęśliwych lat swojego dzieciństwa:

„[…] pierwsze dni życia mego pędziłem w samych pieszczotach i dziecinnych zabawkach. Najpierwsza była moja zabawka stroić ołtarzyki, łapać ptaki i robić dla nich klatki. […] Miałem przydanych sobie do usługi, czyli raczej do wspólnej swawoli, dwóch [wiejskich] chłopców; z nimi tedy grywałem w krąg, łapałem ptaszki, biegałem w pole i do lasu zbierać jagody i grzyby, uczyłem się pływać i jeździć konno. Kilka razy małom nie utonął w stawie, kilka razy spadłem z konia i ledwiem się nie zabił, wszystko to jednak niewstrzymało mojej swawoli.”¹⁶

Tutaj warto wyjaśnić czym była gra w krąg, o której pisał Kossakowski. Choć przypisywano ją gminowi¹⁷, to jak widać i o czym już pisałem, w zabawie nie było podziałów stanowych, więc szlacheckie dziecię również brało w niej udział. Zasady jej były następujące:

„Gra ta, w której bierze udział po kilku chłopców lub starszych nawet parobczaków, w pewnej odległości naprzeciw siebie stojących , zasadza się na puszczaniu w ruch krążka, zwykle z drzewa bukowego, po równej ziemi. Grający zaopatrzeni są w pałki w celu odbijania krąga. Strona grę rozpoczynająca rzuca krąg po ziemi, gdy tymczasem strona przeciwna wyczekuje, rychłoli do niej się przytoczy. Wtedy jeden z ostatnich odbija go pałką, wprawiając go w ruch odwrotny. Nawracanie takie krąga nazywa się odbitem; gdy zaś krąg, silnie pałką odbity, z ziemi w górę podskoczy i wróci tą samą siłą w miejsce swego wyjścia, nazywa się to odbicie krąga górką.

„Odbity” i „górki” rachują sobie dokładnie strony, tak samo, jak stanowi wygraną lub przegraną. Górka znaczy [tyle co] trzy odbity. Tak górki, jak i odbity, mogą robić obie strony, tak samo, jak i rzuty krąga obie wykonują wśród gry. W razie nieodbicia krąga bowiem, strona przeciwna podnosi go i rzuca . Gdy krąg ustaje biedz w drodze, należy do tej strony, której najbliżej spoczął na ziemi. Zdarza się czasem , że krąg w połowie drogi traci siłę biegu; dla rozstrzygnięcia wtedy, do kogo należy, odmierzają strony drogę między nim, a swem stanowiskiem krokami. O grającym, który tak niezręcznie wypuścił krąg z reki, że ten natychmiast upadł swą płaszczyzną na ziemię, mówią, że zrobiuł kackę.”¹⁸

CZYTAJ RÓWNIEŻ: O staropolskiej grzeczności uwag kilka

Była także druga odmiana tej gry:

„Prócz gry w krąga na odbity i górki, biją jeszcze krąga na wyganiace. Celem każdej grającej strony jest w tym razie, wygnać krągem stronę przeciwną jak najdalej z miejsca, zajętego w chwili rozpoczęcia tej rozrywki. Gdy krąga, wypuszczonego przez jedną stronę, nie powstrzyma w biegu strona przeciwna ani deską, ani górnicą, ani też płachtą, których używać jej wolno w tym celu, ani też nie odbije go pałką, lecz krąg poza nią przeleci, w tym razie strona ta musi się posunąć w miejsce, gdzie jego bieg ustaje. Gdy szczęście której stronie nie sprzyja, zdarza się często, że znaczny kawał drogi wyzenie ją strona przeciwna ze stanowiska, zajętego przy rozpoczęciu gry. Jeżeli się jeszcze odegra, to obie strony są zadowolone; gdy atoli tego nie dokaże, naraża się na docinki. Wypada zauważyć, że gdy która strona odbije krąg choćby i do strony przeciwnej, a nawet poza nią, pokonana w ten sposób musi się cofnąć w tył, bo zwycięzka zajmuje miejsce, w którem krąg ubezwładniony spoczął na ziemi.”¹⁹

_{Grafika: Władysław i Aleksander Braniccy ciągną powozik ze swą siostrę Katarzyną. Fragment obrazu nieznanego malarza z ok. 1780 r. Źródło: Muzeum Narodowe w Warszawie.}

_______________________________