Serbsko–rosyjska współpraca handlowa. Partnerstwo czy współzależność?

🕔 Artykuł przeczytasz w 7 min.

Republika Serbii stanowi dla Federacji Rosyjskiej najbliższego, spośród państw Bałkanów Zachodnich, partnera i sojusznika. Państwa współpracują ze sobą w zakresie politycznym – Rosja broni serbskich interesów narodowych na arenie międzynarodowej, między innymi stosując prawo weta na forum Rady Bezpieczeństwa ONZ w sprawie Kosowa i (nie)uznania go za niepodległe państwo, a także na obszarze polityki bezpieczeństwa. Oba kraje łączy rozbudowana sieć powiązań gospodarczych, w tym w sektorze energetycznym. Celem niniejszego opracowania jest zarysowanie współpracy gospodarczej pomiędzy Belgradem a Moskwą oraz próba ukazania jaką przewagę i wpływy w regionie zapewnia silna pozycja ekonomiczna.

Serbsko-rosyjskie relacje gospodarcze uregulowane są licznymi porozumieniami i umowami, spośród których jako najważniejsze należy wymienić: Porozumienie między Rządem Federacji Rosyjskiej i Rządem Republiki Serbii w sprawie udzielenia Rządowi Republiki Serbii kredytu eksportowego¹ (wstąpiło w siłę 1 września 2020), Porozumienie między Rządem Federacji Rosyjskiej a Rządem Republiki Serbii o współpracy w dziedzinie transportu kolejowego² (wstąpiło w siłę 20 stycznia 2014) oraz Porozumienie między Rządem Federacji Rosyjskiej a Rządem Republiki Serbii w sprawie dostaw gazu ziemnego z Federacji Rosyjskiej do Republiki Serbii³ (wstąpiło w siłę 20 grudnia 2013, z późniejszymi zmianami z 19 grudnia 2017).

W 2019 roku Rosjanie udzielili Serbom kredytu w wysokości 172,5 mln euro. Środki zostały przeznaczone między innymi na sfinansowanie 75% wartości przedsięwzięć w zakresie zaprojektowania i budowy infrastruktury elektrycznej na odcinkach kolejowych Stara Pazova – Nowy Sad i Valjevo – Vrbnica (granica państwowa Serbii z Czarnogórą), a także na zbudowanie centrum dyspozytorskiego dla ruchu kolejowego na terytorium Serbii. Okres powstawania inwestycji wydzielono na lata 2020-2025. Organami uprawnionymi do reprezentacji obu państw na potrzeby Porozumienia⁴ są: Ministerstwo Finansów Federacji Rosyjskiej i Ministerstwo Rozwoju Gospodarczego Federacji Rosyjskiej oraz Ministerstwo Finansów Republiki Serbii wraz z Ministerstwem Budownictwa, Transportu i Infrastruktury Republiki Serbii. Udzielenie Serbom pożyczki przez Rosjan⁵ ma niebagatelne znaczenie. Po pierwsze, Rosjanie dzięki temu zyskują bezpośredni wpływ na rozwój infrastruktury w Serbii i poniekąd mogą go ukierunkować na własne, przyszłe korzyści. Po drugie, przez okres spłacania pożyczki i ewentualnych odsetek, Serbowie nie wykonają zdecydowanego kroku w stronę Zachodu. Wspierając Belgrad finansowo, Rosjanie nie tylko zainwestowali w infrastrukturę swojego sojusznika ale przede wszystkim w jego lojalność i pewne przedłużenie współpracy na kolejne lata.

Od roku 2014 Serbia i Rosja ściśle współpracują w zakresie transportu kolejowego (czego wyrazem jest m. in. wyżej wspomniana inwestycja). Przeprowadzane są wspólne szkolenia serbskich i rosyjskich kadr zatrudnionych w transporcie kolejowym, powołano także Komisję Wspólną, która sprawuje pieczę nad właściwym przebiegiem inwestycji. Koleje Rosyjskie⁶ zmodernizowały dotychczas ponad 200 km serbskiej infrastruktury kolejowej. W czerwcu 2020 roku w miejscowości Čortanovci dobiegło końca drążenie tunelu na trasie magistrali kolejowej łączącej Belgrad z Budapesztem. Przedsięwzięcie nie byłoby możliwe bez rosyjskiego wsparcia finansowego.

Serbowie i Rosjanie w dużej mierze prowadzą wspólną politykę energetyczną. Rosyjski Gazprom i serbski Srbijagas jeszcze w 2006 roku podjęły współpracę na rzecz planowanej budowy Gazociągu Południowego (South Stream), którego jedna z dwóch nitek miałaby prowadzić z Rosji, przez Serbię do Słowenii i Austrii. Warto zwrócić uwagę, że była to jedna z pierwszych inicjatyw, jakie podjął Belgrad po rozpadzie federacji Serbii i Czarnogóry 5 czerwca 2006 roku⁷. Podkreśla to fakt, jak ważne dla obu partnerów jest zacieśnianie współpracy. Faktycznie, projekt, który napotkał liczne przeszkody prawne ze strony Unii Europejskiej (szczególnie po aneksji Krymu przez Rosję w 2014 roku), przez terytorium której miałby przechodzić, do dziś nie został zrealizowany.

Rosyjski koncern GAZPROM wykupił w grudniu 2008 roku większość akcji serbskiego przedsiębiorstwa NIS (Naftna Industrija Srbije), które było jednym z dominujących płatników podatków do budżetu państwa. Obecnie Republika Serbii zależna jest od rosyjskiego gazu. Prezydent Serbii, Aleksandar Vučić podkreśla jednak, że jedynym kryterium decydującym o sprowadzaniu gazu z Rosji a nie na przykład z Azerbejdżanu jest kryterium finansowe. Gaz rosyjski jest dla Serbów najtańszy i najbardziej opłacalny⁸. Jednocześnie, Serbowie pośredniczą w dystrybucji rosyjskiego gazu niemal na cały obszar byłej Jugosławii. Kontrolując sektor energetyczny w Serbii, Rosjanie maja wpływ na stan serbskiego budżetu, na powstające inwestycje i wyniki przetargów na firmy mające owe inwestycje realizować, na infrastrukturę, na kierunek polityki zagranicznej Belgradu, wreszcie na obraz samej Rosji w oczach społeczeństwa serbskiego.

Istotna z punktu widzenia relacji gospodarczych obu państw jest także koncesja na eksport produktów spożywczych do Rosji, jaką posiada Serbia. Po aneksji Krymu w 2014 roku Unia Europejska nałożyła na Federację Rosyjską szereg sankcji, na co Moskwa odpowiedziała wówczas wstrzymaniem importu niektórych towarów m. in. polskich jabłek i pasz. Serbia, niebędąca państwem członkowskim UE, przyjęła na siebie rolę pośrednika, gdyż towary z terytorium UE za jej pośrednictwem docierały do Rosji, omijając sankcje. W październiku 2019 roku w Moskwie zawarto umowę o strefie wolnego handlu pomiędzy Republiką Serbii a Euroazjatycką Unią Gospodarczą (EUG), w której pierwsze skrzypce gra Rosja. EUG może okazać się dla Serbów alternatywną wobec UE, choć władze Serbii zapewniły, że w momencie udanej akcesji do UE, współpraca z EUG zostanie zakończona⁹.

Poza emigracją do państw europejskich, Serbowie licznie wyjeżdżają do Rosji. Są to przede wszystkim migracje zarobkowe i czasowe. Według danych Urzędu Statystycznego Republiki Serbii, w samym 2020 roku, aż 45,8% wszystkich robót budowlanych, jakie Serbowie wykonali za granicą, zostało zrealizowanych w Rosji. 1937 Serbów i Serbek zostało legalnie zatrudnionych poza granicami swojego kraju, przede wszystkim na terenie Rosji i Niemiec¹⁰. Mimo, iż Serbia nie posiada bezpośredniej granicy w Rosją, zarówno współpraca handlowa, jak i migracje pracowników dynamizują stosunki bilateralne Belgradu i Moskwy.

Warto również wspomnieć o próbie zacieśnienia współpracy handlowej w postaci eksportu na rynek rosyjski samochodu produkowanego w serbskim Kragujevacu, a mianowicie Fiata 500L. Zakład produkcyjny w Serbii jest jedynym na świecie wytwarzającym ten model, a sama firma FIAT Krajsler Automobili Srbija jest wiodącym eksporterem w kraju¹¹. Po ogromnym sukcesie na rynku światowym, Serbowie postanowili rozszerzyć grono odbiorców o Rosjan, jednak przedsięwzięcie nie cieszyło się sukcesem i w efekcie zaprzestano eksportu do Rosji.

Kwitnie także współpraca zbrojeniowa. Serbowie modernizują sprzęt swojej armii zapatrując się u Rosjan. W listopadzie 2019 roku do Serbii dotarło m. in. dziesięć poradzieckich opancerzonych pojazdów rozpoznawczo–patrolowych BRDM-2, a następnie cztery bojowe helikoptery Mi-35 i czołgi T-72. Ministerstwo Obrony inwestuje także w broń rosyjską. Współpraca w zakresie zbrojeń jest jedną z najbardziej kosztownych i znaczących dla gospodarczej relacji obu państw. Tym niemniej, jest to temat kontrowersyjny i wzbudzający niepokoje, gdyż gospodarka splata się tutaj z bezpieczeństwem¹². Zacieśnianie współpracy z Rosją w sferze obronności może zostać odebrane jako tożsame z rezygnacją przez Serbię z integracji z Zachodem.

Współpraca gospodarcza Serbów z Rosjanami z powodzeniem rozwija się w licznych sferach. Poczynając od rozbudowy infrastruktury kolejowej, poprzez sektor energetyczny, handel artykułami spożywczymi, rozwój budownictwa, eksport samochodów z Serbii do Rosji, aż po sektor zbrojeniowy, wyraźnie widać tendencję do zacieśniania serbsko–rosyjskich więzi handlowych. Rozwój serbskiej gospodarki w znacznym stopniu możliwy jest dzięki pożyczkom od Rosji. Co istotne, w społeczeństwie serbskim ukształtowała się już opinia, iż Rosjanie są największym partnerem handlowym dla Serbii i jest to stanowisko medialnie podtrzymywane¹³.

⇒ CZYTAJ RÓWNIEŻ: Hermann: Rosyjska demokRACJA okresu putinowskiego ⇐

Moskwą, nawet w relacjach handlowych kieruje koncepcja interesu narodowego¹⁴. Myślą przewodnią polityki rosyjskiej, pomimo rozwoju demokracji w państwie, pozostał imperializm, który stanowi motywację do działania Rosji na arenie międzynarodowej i jej dążenia do potęgi. Rosjanie poprzez pielęgnowanie dobrych relacji z Serbami, zachowują swoją strefę wpływu i możliwość oddziaływania na sytuację i politykę Bałkanów Zachodnich. Handel z Serbią jest dla Rosjan nie tylko bezpośrednim źródłem dochodu ale też pośrednim narzędziem dominacji. ,,Rosja rości sobie ambicje bycia mocarstwem, natomiast Serbia jest państwem małym i jej pozycja w świecie jest predestynowana ograniczonym potencjałem’’¹⁵. Serbowie prowadzą politykę wielowektorową, handlują zarówno z Unią Europejską, jak i Rosją. Przywódcy Serbii, którzy określają swoje państwo jako militarnie neutralne, starają się zachować równowagę w relacjach gospodarczych. Jednocześnie, zdają sobie sprawę, że przysłowiowy krok bliżej w stronę Moskwy to tym samym krok dalej od Brukseli.

Artykuł został pierwotnie opublikowany w kwartalniku “Myśl Suwerenna. Przegląd Spraw Publicznych” nr 4(6)/2021.

[Grafika: В правительственном комплексе «Палата Сербии» состоялись переговоры Владимира Путина с Президентом Республики Сербии Александром Вучичем.; kremlin.ru, lic. CC]

_______________________________