Ustrój, gospodarka i społeczeństwo Chile Augusto Pinocheta

🕔 Artykuł przeczytasz w 16 min.

Rzadko się zdarza, aby przywódca państwa cieszył się popularnością zarówno wśród konserwatystów, jak i liberałów. Do tego grona zaliczał się niewątpliwie Augusto Pinochet. Tym pierwszym imponował bezkompromisową postawą antykomunistyczną. Tym drugim wzbudził podziw jako twórca „chilijskiego cudu gospodarczego”. Niniejszy artykuł będzie próbą przedstawienia polityki wewnętrznej Chile w czasach rządów junty wojskowej z generałem Augusto Pinochetem na czele.

Biografia

Augusto José Ramón Pinochet Ugarte urodził się 25 listopada 1915 r. w Valparaíso. Korzenie rodziny Pinochetów w Chile sięgają XVIII wieku, kiedy to z Bretanii przybył tam przodek Augusto, Giullaume Pinochet. Syn Augusto i Aveliny. Naukę rozpoczął dosyć wcześnie, bo już w wieku 5 lat. Nie był zbyt wyróżniającym się uczniem, choć jego oceny odbiegały od jego możliwości. W 1933 roku Pinochet przy trzeciej próbie został przyjęty do Akademii Wojskowej. Za pierwszym razem nie został przyjęty ze względu na cenzus wieku. Za drugim razem nie spełnił wymogów dotyczących sprawności fizycznej. Warto podkreślić, że w tamtym czasie wojsko chilijskie było tak niepopularne, że zdarzały się przypadki opluwania kadetów z Akademii Wojskowej na ulicach. Można więc założyć, że młody Augusto miał silną motywację. Potwierdzają to zresztą jego dalsze losy. W trakcie studiów został mianowany dowódcą kompanii kadetów pierwszego roku. W grudniu 1936 r. Pinochet ukończył Akademię, otrzymując 1 stycznia roku następnego stopień chorążego, który w chilijskim wojsku tamtych czasów stanowił pierwszy stopień oficerski. W 1938 roku został podporucznikiem, w 1941 porucznikiem, a w 1946 kapitanem. Według niektórych świadectw, w 1941 roku Pinochet wstąpił do masonerii, która wówczas miała ogromny wpływ na funkcjonowanie życia publicznego Chile. Wstąpienie w szeregi organizacji, do której należeli politycy, wojskowi oraz przedsiębiorcy, miało pomóc młodemu porucznikowi bez koneksji rodzinnych w osiągnięciu wyższych szczebli w karierze wojskowej. Jego członkostwo było jednak bardzo krótkie, a aktywność praktycznie żadna. W styczniu 1943 r. ożenił się z młodszą o 7 lat Lucíą Hirat Rodriguez, z którą doczekał się piątki potomstwa. W 1948 roku Pinochet został mianowany komendantem obozu Pisagua, w którym na mocy ustawy delegalizującej partię komunistyczną internowano niektórych jej działaczy. W pewnym sensie podziwiał ich prawie wojskową dyscyplinę, ich gotowość do pogłębiania wiedzy i ślepe podporządkowanie władzom partyjnym, a także zdolność do pozyskiwania nowych zwolenników¹. Mimo powyższego, był przeciwny komunizmowi głównie ze względu na jego internacjonalizm. Swego czasu powiedział, że komuniści odrzucali go, ale jednocześnie pociągali². Pinochet w komunistach widział poważne zagrożenie, stąd represje wobec nich po zamachu stanu były szczególnie intensywne. W 1953 roku został majorem, w 1960 podpułkownikiem, w 1967 pułkownikiem, a w 1971 generałem dywizji. Jako żołnierz był surowy, zdecydowany i zdyscyplinowany, za to wobec swoich podwładnych starał się być jak najbardziej sprawiedliwy. Przez całą karierę wojskową pasjonował się historią wojskowości, pisząc nawet na ten temat kilka prac naukowych. Najbardziej cenił Napoleona, Aleksandra Macedońskiego oraz Fryderyka Wielkiego. Z współczesnych mu doktryn wojskowych najbardziej cenił niemiecki Blitzkrieg, co w przyszłości będzie miało niebagatelny wpływ na losy zamachu stanu, któremu dowodził. Pinochet nie angażował się politycznie, jego poglądy stanowiły pewną zagadkę. W okresie rządów Jedności Ludowej przez niektórych uważany był wręcz za sympatyka rządów Allende. Niewykluczone, że uważał tak również sam Prezydent, skoro pod koniec sierpnia 1973 roku powołał Pinocheta na stanowisko dowódcy sił lądowych. Ze względu na kluczową rolę piechoty w planowanym zamachu stanu, niezbędne było zaangażowanie Pinocheta w spisek. Świeżo upieczony dowódca sił lądowych bardzo długo się wahał i podjął ostateczną decyzję w momencie, kiedy przygotowania do zamachu były bardzo zaawansowane. Mimo późnego dołączenia do grona spiskowców, był głównodowodzącym wojsk podczas zamachu stanu. Zastosowanie Blitzkriegu pozwoliło na błyskawiczne opanowanie stolicy kraju, co w zasadzie przesądzało o sukcesie zamachowców. Opór lewicowych bojówek był zaskakująco niewielki. Osamotniony i osaczony Prezydent Allende popełnił samobójstwo.

Ustrój

Junta ukonstytuowała się 12 września 1973 roku. Był to organ kolegialny, który tworzyli dowódca sił lądowych gen. Augusto Pinochet, dowódca sił powietrznych gen. Gustavo Leigh, dowódca marynarki wojennej gen. José Toribio Merino oraz dowódca karabinierów gen. César Mendoza. Formalnie przewodnictwo junta powierzyła gen. Pinochetowi. Junta wydawała dekrety, które były uchwalane jednogłośnie przez wszystkich członków Junty. Każdy członek Junty odpowiadał za wybrane sektory państwa. Marynarka wojenna odpowiadała za ekonomię, siły powietrzne za politykę społeczną, korpus karabinierów za rolnictwo i demografię, a wojska lądowe koordynowały resorty siłowe i dyplomację. Pierwszymi istotnymi działaniami Junty była deklaracja stanu wyjątkowego i zawieszenie praw indywidualnych, ustanowienie trybunałów wojskowych w miejsce cywilnych sądów, rozwiązanie parlamentu i władz samorządowych, przejęcie administracji rządowej i samorządowej przez wojsko, wprowadzenie cenzury publikacji, delegalizacja lewicowych partii politycznych i związków zawodowych oraz zakaz organizowania manifestacji sprzeciwiających się nowej władzy³. Ponadto zawieszono obowiązywanie Konstytucji z 1925 roku, którą zastąpiły akta konstytucyjne ustanowione przez Juntę w 1976 roku. Aspiracje Pinocheta nie kończyły się na formalnym przewodniczeniu Juncie, a na przejęciu nad nią władzy. Dosyć szybko podporządkował sobie generałów Merino i Mendozę. Głównym rywalem Pinocheta w walce o władzę był generał Gustavo Leigh. W przededniu zamachu stanu to właśnie dowódca sił powietrznych miał największe szanse na objęcie pełnej władzy. Od dnia zamachu stanu inicjatywa była po stronie gen. Pinocheta, z czym gen. Leigh nie chciał się pogodzić. Głównie z tego powodu, podczas zamachu stanu zbombardowano pałac prezydencki, pomimo niewielkiej przydatności takiego ruchu. Ostatecznie Pinochet wyeliminował swojego konkurenta w lipcu 1978 roku, wyrzucając Leigha z Junty pod pretekstem jego rzekomej niezdolności do pełnienia funkcji.

Jednym z głównych celów Junty było uchwalenie nowej konstytucji. Pinochet wyobrażał sobie, że przyszły ustrój Chile będzie przypominał system stworzony w Hiszpanii przez generała Franco, którego podziwiał. Zresztą generał Pinochet, jako jeden z trzech przywódców państw uczestniczył w pogrzebie Franco w 1975 roku. Powoływał się również na dziedzictwo Diego Portalesa, jednego z największych bohaterów narodowych Chile. Portales powszechnie łączony z prawem i porządkiem oraz silną władzą najlepiej nadawał się na patrona Junty i w takim charakterze był wykorzystywany⁴. Powołani przez wojskowych członkowie komisji konstytucyjnej początkowo nie potrafili ustalić wspólnych celów politycznych i ustrojowych. W pewnym momencie wydawało się, że Junta zrezygnuje z pomysłu uchwalenia nowej ustawy zasadniczej. Doradcy Pinocheta chcieli wprowadzić na wzór frankistowskiej Hiszpanii tak zwane akta konstytucyjne. Miały one regulować najważniejsze zasady ustrojowe państwa. Akty konstytucyjne ostatecznie wydano, jednak miały one charakter tymczasowy. Pierwszy akt konstytucyjny ustanawiał Radę Państwa, która miała pełnić rolę organu doradczego Junty. Pozostałe trzy akty regulowały podstawy tworzenia nowych organów państwowych, konstytucyjnych praw, obowiązków obywateli oraz stanów nadzwyczajnych. W międzyczasie na podstawie dekretu z mocą ustawy nr 527 z 17 czerwca 1974 r., ustanowiono statut Komitetu Rządowego, który sprawował władzę ustawodawczą. Przewodniczący Komitetu Rządowego w osobie Augusto Pinocheta stanął na czele władzy wykonawczej. W grudniu 1974 roku Komitet Rządowy powierzył Pinochetowi stanowisko Prezydenta Republiki Chile. W 1977 roku generał Pinochet wygłosił przemówienie skierowane do młodych zwolenników Junty, przedstawiając zarys nadchodzących ustrojowych przeobrażeń. Stwierdził, że Chile potrzebuje „nowej demokracji, która byłaby autorytarna, ochronna, integrująca, racjonalna oraz z autentycznym udziałem społecznym”⁵. Odrzucał klasycznie liberalne państwo i proponował zastąpienie go nowym, stojącym na straży wolności i godności człowieka oraz wartości narodowych”⁶. Ostatecznie Junta uznała, że jednolita ustawa konstytucyjna stanowi element tradycji ustrojowej Chile, dzięki czemu przywrócono nad nią prace, które zakończyły się dopiero w 1980 roku.

Kluczową rolę w stworzeniu ustawy konstytucyjnej miał młody prawnik Jaime Guzmán Errázuriz. Był czołowym myślicielem politycznym Chile Pinocheta. W swoich dziełach propagował idee ustrojowe określane jako gremializm lub demokracja kontrrewolucyjna. Według tej myśli każdy właściwy porządek społeczny musi opierać się na zależności, w której istniejące stowarzyszenia między ludźmi a państwem, swobodnie tworzone oraz zarządzane przez jej członków, muszą spełniać konkretne cele każdej ze stron. Guzmán inspirował się dziełami Arystotelesa, św. Tomasza z Akwinu oraz dwudziestowiecznych komunitarian. Za właściwy porządek polityczny uważał on republikę na czele z silną egzekutywą, wzorując się przy tym na pierwotnym ustroju Republiki Rzymskiej.

Porządek ten mógł być jednak zawieszony w stanach wyjątkowych, gdy ofensywa narastającej demagogii socjalnej i politycznej ochlokracji groziła zniszczeniem wspólnoty. Władze republiki godziły się wówczas na czasowe zaprowadzenie rządów dyktatorskich, a przyzwany przez nie dyktator otrzymywał zadanie poskromienia wywrotowych grup siłą. Forma rządu tymczasowo ulegała zmianie, zachowując jednocześnie demokratyczny ustrój państwa. Instytucje republikańskie zastępuje plebiscytarna dyktatura legitymizująca się wolą narodu, wyrażaną poprzez referenda. Pacyfikacji rewolucyjnej demagogii sprzyja zapewnienie społeczeństwu materialnie pojmowanego dobrobytu, stąd do podstawowych funkcji dyktatury należy również obrona wolnorynkowych mechanizmów gospodarczych, czyli tzw. liberalizm autorytatywny⁷. W momencie, gdy obóz przewrotu zaprowadza porządek, dyktator oddaje władzę na nowo wyłonionym instytucjom republikańskim. Z tego względu, Konstytucja proklamowała zasadę demokratycznego państwa prawa, suwerenności narodu. Zawierała także szeroki katalog praw jednostki, który w praktyce był zawieszony właśnie ze względu na istnienie stanu wyjątkowego mającego chronić wartość wyższą, czyli wspólnotę. Konstytucja została przyjęta w drodze referendum, które odbyło się 11 września 1980 roku. Konstytucję poparło 67% głosujących, 30% było przeciw, pozostałe głosy były nieważne⁸. Ustawa zasadnicza zakazywała propagowania poglądów godzących w rodzinę oraz koncepcji społeczeństwa, państwa i porządku prawnego o charakterze totalitarnym lub opartym na walce klas⁹. Władza wykonawcza należała do Prezydenta, wybieranego na 8-letnią kadencję. Władzę ustawodawczą sprawował dwuizbowy Kongres, złożony z Izby Deputowanych i Senatu. Względem władzy wykonawczej, władza ustawodawcza była wyraźnie słabsza. W dodatku, na mocy odrębnych przepisów, działalność Kongresu była zawieszona do czasu przeprowadzenia plebiscytu, który miał się odbyć w 1988 roku. Konstytucja przewidywała liczne przesłanki utraty mandatu parlamentarnego. Ten przywilej mógł być utracony między innymi z powodu dopuszczenia pod głosowanie projektu ustawy, który zostałby później uznany przez sąd konstytucyjny za otwarcie niezgodny z Konstytucją. Mandat parlamentarny mogliby wówczas utracić zarówno wnioskodawcy takiego projektu, jak również przewodniczący izby, który dopuścił do poddania pod głosowanie wadliwy akt prawny. W skład Senatu, oprócz 26 osób wybranych w wyborach powszechnych, wchodzili byli Prezydenci Republiki, którzy sprawowali swój urząd przez co najmniej 6 lat, wybierani przez Sąd Najwyższy dwaj byli sędziowie tego gremium oraz jeden z byłych Kontrolerów Generalnych Republiki, wybierani przez Radę Bezpieczeństwa Narodowego byli dowódcy trzech rodzajów wojsk i policji, a także powoływani przez Prezydenta Republiki jeden z byłych ministrów oraz jeden z byłych rektorów uniwersytetu państwowego lub uznanego przez państwo. Silną pozycję w Konstytucji z 1980 roku miały siły zbrojne. Rada Bezpieczeństwa Narodowego (tzw. COSENA) decydowała o wprowadzeniu stanów wyjątkowych, wyrażała zgodę na odwołanie przez głowę państwa dowódców sił zbrojnych w trakcie kadencji. Ponadto wybierała 4 senatorów, 2 członków Trybunału Konstytucyjnego i wyrażała zgodę na odwołanie dowódców sił zbrojnych. Formalnie był to organ o charakterze opiniodawczo-doradczym, w praktyce jednak miał ogromny wpływ na funkcjonowanie państwa. Konstytucja wzmocniła pozycję sądów poprzez ustanowienie wcześniej nie istniejącego Trybunału Konstytucyjnego, mającego stać na straży porządku konstytucyjnego. Jego najistotniejszą kompetencją była możliwość delegalizacji partii politycznych naruszających porządek konstytucyjny.

Gospodarka

Sytuacja gospodarcza kraju zastana przez wojskowych była fatalna. Z tego względu uzdrowienie gospodarki było jednym z priorytetów Junty. W 1972 roku do przyszłego członka Junty generała José Toribio Merino zwróciła się grupa ekonomistów z Uniwersytetu Katolickiego w Santiago z propozycją planu uzdrowienia gospodarki zwanym ladrillo. Zakładał on między innymi szybkie otwarcie rynku chilijskiego dla handlu zagranicznego, sprywatyzowanie przedsiębiorstw znacjonalizowanych przez rząd Allende, radykalne zmniejszenie biurokracji oraz ograniczenie roli państwa do regulatora wskaźników makroekonomicznych. Pinochet, który pragnął jak najszybszego uzdrowienia gospodarki, również poparł ladrillo, dzięki czemu stopniowo był wdrażany w życie. Z czasem prywatyzowano nie tylko przedsiębiorstwa znacjonalizowane podczas rządów Jedności Ludowej, ale również te należące do państwa przed 1970 rokiem. Wiele Chilijczyków nie miało jednak możliwości skorzystania z prywatyzacji. Dlatego przedsiębiorstwa trafiały w ręce zaprzyjaźnionych z Juntą przedsiębiorców, którzy nabywali je w preferencyjnych warunkach. Znacjonalizowane przez rząd Allendego przedsiębiorstwa i gospodarstwa wracały w prawowite ręce, jednak bez możliwości uzyskania jakiegokolwiek odszkodowania. Z tego względu, właściciele byli zmuszeni regulować zobowiązania, których nie zaciągali. Konsekwencją tego była fala bankructw małych i średnich przedsiębiorstw, które były wchłaniane przez większe firmy, niejednokrotnie mające dobre kontakty z rządem. Pierwsze lata radykalnej transformacji gospodarczej były bolesne dla Chilijczyków.

W 1975 roku PKB spadło o 12,9%, a bezrobocie wynosiło 18%¹⁰. Prywatyzacją nie objęto przedsiębiorstw strategicznych dla państwa. Były to przede wszystkim zakłady zbrojeniowe oraz ważniejsze przedsiębiorstwa górnicze i energetyczne. Jak się później okazało, ten ruch pozwolił uratować gospodarkę Chile przed totalną zapaścią. Ladrillo to także rewolucja fiskalna. Wprowadzenie podatku VAT pozwoliło istotnie poprawić sytuację budżetową państwa. Od 1979 r. do kryzysu w 1982 r. budżet państwa wykazywał nadwyżkę dochodów nad wydatkami¹¹.

Nowe regulacje sprawiły, że Chilijczycy zaczęli masowo korzystać z preferencyjnych kredytów, chętnie udzielanych zwłaszcza przez prywatne banki. W 1981 roku aż 86% kredytów udzielanych było właśnie przez banki prywatne¹². Konsekwencją tego stanu rzeczy był radykalny wzrost konsumpcji. Z tego powodu, największym wyzwaniem ekonomistów z Uniwersytetu Katolickiego było zahamowanie inflacji. W 1973 roku wynosiła ona 606%, w 1977 r. co prawda 80%, ale wciąż nie uważano jej za opanowaną¹³. Ekonomiści rozwiązali ten problem dopiero w 1981 roku, kiedy to wskaźnik inflacji wyniósł 9,5%¹⁴. Najbardziej rewolucyjną zmianą w gospodarce Chile była jednak reforma emerytalna. Nowy system miał się składać z dwóch filarów. Pierwszym filarem byłaby emerytalna kasa państwowa finansowana ze składek obywateli. Drugim filarem miał być fundusz emerytalny, w której obywatele uiszczali składki dobrowolnie. Tym samym, ciężar zapewnienia stabilności finansowej najstarszym obywatelom spadałby na nich samych. Reforma ta spotkała się z silnym oporem generała Leigha, dla którego ta zmiana była zbyt liberalna. Dopiero jego odsunięcie w 1978 roku pozwoliło podjąć prace nad tymi zmianami. Reforma przeprowadzona przez ministra finansów José Piñerę w 1981 roku zakończyła się sukcesem dla władz, bo już w 1984 roku aż 70% pracowników należało do funduszy emerytalnych¹⁵. System ten miał bardzo istotne wady. Osoby o niskich zarobkach nie miały możliwości zebrania emerytury pozwalającej na przeżycie, przez co ich utrzymanie spadało i tak na barki państwa. Ponadto system ignorował problem bezrobocia i zatrudnienia nieformalnego, co w tym państwie miało akurat dość powszechny charakter. Z tego względu, osoby te w tym systemie nie mogły liczyć na żadną emeryturę. Skutki drastycznych zmian szykowanych przez Juntę, nie ominęły również najmłodszej części społeczeństwa. Szkolnictwo miało zostać radykalnie przeobrażone. Usuwano jakiekolwiek powiązania z marksizmem na rzecz propagowania wartości rodzinnych i patriotycznych. Stan szkolnictwa publicznego w dużej mierze zależał od tego, w jak zamożnej gminie znajdowała się placówka. Państwo stawiało na rozwój edukacji prywatnej, wspierając ją finansowo chętniej niż szkoły publiczne. Reforma szkolnictwa wyższego z jednej strony otwierało się na mieszkańców prowincjonalnych regionów poprzez usamodzielnienie licznych filii Uniwersytetu Chilijskiego, z drugiej strony ograniczała swoją dostępność poprzez wprowadzenie odpłatności za naukę. Formalnie najbiedniejsi studenci mogli zaciągać gwarantowane przez państwo kredyty z rozłożonymi na wiele lat ratami. De facto prywatyzacja szkolnictwa w Chile tylko pogłębiła różnice w kształceniu. Ze względu na głębokie różnice w jakości kształcenia na szczeblu podstawowym, praktycznie niemożliwe było osiągnięcie sukcesu, kończąc niedofinansowaną placówkę na prowincji. Jednocześnie absolwenci najlepszych szkół podstawowych, mieli znacznie łatwiejszą drogę do uzyskania odpowiedniego wykształcenia, ze względu na wysoki poziom nauczania w tych szkołach. Problemy społeczne powstałe po wdrożeniu reformy edukacji i systemu emerytalnego trwają do dzisiaj. Utrudniona procedura zmiany oraz niedostateczna wola polityczna sprawiły, że system emerytalny i edukacji zostały jednym z nielicznych reliktów reżimu Pinocheta, które przetrwały po dziś dzień.

Kryzys gospodarczy, który wybuchł w 1982 roku był pierwszym momentem wyraźnej słabości reżimu Pinocheta. Nastawiona na konsumpcję, a nie na inwestycje gospodarka chilijska nie wytrzymała pierwszej poważnej próby, jaką było ograniczenie dochodów z eksportu. Początkowo liczono, że neoliberalne rozwiązania pozwolą wyjść z kryzysu, jednak nic takiego się nie wydarzyło. W 1983 roku wprowadzono rozwiązania, które miały doprowadzić do redukcji długu zagranicznego, kosztem stopy życia obywateli. W sektorze publicznym obniżono wynagrodzenia, a w górnictwie zamrożono podwyżki. Ograniczono import dóbr konsumpcyjnych, podwyższono taryfy celne, przywrócono kontrolę obrotu dewizami, wprowadzono minimalne i maksymalne stawki wybranych produktów żywnościowych, a ponadto zaczęto odgórnie ustalać stopy procentowe bankom komercyjnym. W maju 1983 roku wybuchły protesty przeciwko złej polityce gospodarczej rządu oraz lekceważeniu praw pracowniczych. Do protestujących pierwotnie górników szybko dołączyli drobni przedsiębiorcy, pracownicy nieformalni oraz uczniowie i studenci. Juncie nie udało się szybko zdławić buntu, więc po raz pierwszy zgodziła się na ustępstwa wobec protestujących. Od tamtej pory, władze przyzwoliły na działalność partii politycznych oraz opozycyjnej prasy. Z czasem protesty ustały ze względu na poprawiającą się sytuację gospodarczą. O ile w 1982 roku PKB skurczyło się o 14,4%, a bezrobocie wynosiło 26,1%¹⁶, to już pięć lat później PKB wzrosło o 5,7%, a stopa bezrobocia spadła do poziomu 12,2%17. Mimo powyższego, społeczeństwo chilijskie stopniowo zaczęło się odwracać od Pinocheta na rzecz przedstawicieli partii politycznych. Po 1983 roku uaktywniła się również partyzantka komunistyczna, dokonująca licznych zamachów, podejmując także nieudaną próbę zamordowania samego Pinocheta. Pomimo tych problemów, Junta z optymizmem oczekiwała na zbliżający się wielkimi krokami plebiscyt, w którym społeczeństwo miało zadecydować, czy gen. Pinochet będzie rządził Chile następne 8 lat. Termin referendum ostatecznie wyznaczono na dzień 5 października 1988 roku. Początkowo opozycja demokratyczna nie miała zamiaru podejmować walki politycznej na warunkach ustalonych przez Juntę. Opozycja nie chciała uczestniczyć w referendum rozpisanym na podstawie nielegalnej w ich mniemaniu Konstytucji. Z czasem jednak poparcie swoich kolegów partyjnych zaczęli uzyskiwać politycy, którzy dążyli do wzięcia udziału w referendum i porzucenia myśli, że Pinochet dobrowolnie ustąpi na ich rzecz. Ostatecznie partie opozycyjne zawiązały Zgromadzenie na Rzecz „Nie” (Concetración de los Partidos por el NO), dzięki czemu zjednoczeni demokraci mogli podjąć realną walkę w kampanii referendalnej. Junta jednak zlekceważyła zjednoczoną opozycję. Odbudowana gospodarka po kryzysie z pierwszej połowy lat 80. miała gwarantować poparcie bogacących się Chilijczyków. Opozycja wykorzystała jednak ukłon Junty, jakim było udostępnienie jej połowy czasu telewizyjnego na audycję programów wyborczych. Przeciwnicy Junty przygotowali audycje, w których poparcia politykom opozycji udzielali sławni Chilijczycy, na czele z artystami, aktorami i sportowcami. Rządzący, którzy pierwotnie zlekceważyli wpływ przekazu na społeczeństwo chilijskie, byli zmuszenia do przedstawienia równie atrakcyjnej narracji, co Juncie nie udało się zrobić. Pinochet ostatecznie przegrał referendum. 55,99% głosujących opowiedziało się przeciwko niemu, a 44,01% chciała kontynuacji jego rządów¹⁸. Junta pogodziła się z wynikami wyborów, jednak nie miała zamiaru całkowicie oddawać władzy. Konstytucja z 1980 roku przyznawała bardzo szerokie prerogatywy Prezydentowi, którym miał być Pinochet, a nie przedstawiciel demokratycznej opozycji. Junta wspólnie z opozycją porozumiała się co do zmian w Konstytucji, znacząco przybliżając jej treść do ustaw zasadniczych demokratycznych państw. W latach 90. Pinochet zachował wpływy w wojsku i sądownictwie. W 1998 roku został aresztowany w Londynie podczas odbywania kuracji na podstawie wniosku o ekstradycję wydanego przez hiszpańskiego sędziego Baltasara Garzóna, notabene byłego polityka hiszpańskiej partii socjalistycznej. Ostatecznie w 2000 r., Wielka Brytania odrzuciła wniosek o ekstradycję, zezwalając na powrót Pinocheta do Chile. Od tamtej pory podejmowano próby osądzenia generała w kraju, jednak do jego śmierci w 2006 roku nie zapadł żaden wyrok skazujący.

Społeczeństwo

Na koniec przedstawione zostaną przemiany społeczne, jakie dokonały się w czasach dyktatury. Otwarcie i redukcja taryf celnych otworzyła Chilijczykom możliwość korzystania z dotychczas niedostępnych dóbr konsumpcyjnych. Do zakupów zachęcały liczne reklamy, zachęcające do nabywania kolejnych dóbr oraz zapożyczania się w bankach prywatnych.

Należy przyznać, że określenie „chilijski cud” nie było jedynie sloganem propagandowym. Chilijczycy bogacili się i chętnie nabywali kolejne dobra konsumpcyjne. W 1970 r. czarno-białe telewizory posiadało 19,5% gospodarstw domowych, a już w 1982 r. aż 67,5%, a kolejne 26,6% posiadało już telewizory kolorowe¹⁹. Na początku dekady lat siedemdziesiątych pralki posiadało 29,1% gospodarstw domowych, lodówki również 29,1%, a w 1982 r. odpowiednio 34,6% oraz 48,7%²⁰. Większe miasta chilijskie na czele ze stołecznym Santiago były intensywnie rozbudowywane. Klasa wyższa budowała komfortowe domy z basenem lub inwestowała w budowę domu zimowego w górach, a klasa średnia mogła sobie pozwolić na remont swoich domów lub kupowała domki letniskowe nad Pacyfikiem. Coraz więcej osób mogło pozwolić na zakup samochodu, na co wąskie ulice dużych miast chilijskich nie były przygotowane. Sytuacja zdrowotna mieszkańców również uległa poprawie. Generalna stopa zgonów z 11,7% na 1000 mieszkańców w 1960 roku, spadła w 1990 roku do 5,1%²¹. Wynikało to z poprawy warunków bytowych, lepszej opieki zdrowotnej oraz spadku śmiertelności niemowląt. Między 1960 a 1985 rokiem średnia długość mieszkańców wydłużyła się o 10 lat²².

W okresie dyktatury Pinocheta zaczęła być podważana tradycyjna rola mężczyzny, samodzielnie zapewniającego byt całej rodzinie. Rosła aktywność zawodowa kobiet, które coraz chętniej podejmowały naukę, celem uzyskania pożądanych kwalifikacji zawodowych. Konsekwencją tego stanu rzeczy był spadek stopy urodzin oraz wzrost odsetka urodzin pozamałżeńskich. W 1960 r. stopa urodzin wyniosła 3,81%, a w 1979 r. spadła do 2,14% i na takim poziomie wskaźnik ten utrzymywał się również w latach 80²³. Liczba urodzeń pozamałżeńskich w 1970 r. wyniosła 22,1%, aby w 1985 osiągnąć 31,8%, w 1990 r. zaś 34,3%²⁴. Powyższe statystyki pokazują, że wskazanie wartości rodzinnych jako priorytetowych w polityce państwa w praktyce nie zatrzymały postępującej liberalizacji społeczeństwa, która w pewnych aspektach wręcz przyspieszyła.

Junta wojskowa w kulturze stworzyła cały system środków, który miał rozpowszechniać jej sukcesy. Nieprzychylne władzy media były zamykane, jednak z czasem nauczyły się obchodzić cenzurę, co miało niebagatelny wpływ na wzrost znaczenia demokratycznej opozycji w latach 80. Pinochet prześladował Kościół Katolicki, uznając go za kolejne miejsce rozprzestrzeniania się marksizmu. Księża, którzy udzielali schronienia poszukiwanym przez Juntę lub byli o to podejrzewani byli torturowani i niejednokrotnie skazywani na śmierć. Niechęć Pinocheta do Kościoła Katolickiego, do którego wszakże należał, istotnie zmniejszyła się w 1983 roku, kiedy to papież Jan Paweł II mianował nowego arcybiskupa Santiago Juana Santiago Fresnę, który przyjął znacznie bardziej koncyliacyjną postawę wobec Junty.

⇒ CZYTAJ RÓWNIEŻ: Bartyzel: Iberyjska ekonomia tradycjonalistyczna ⇐

Podsumowując, dyktatura Augusto Pinocheta przyniosła dobrobyt sporej części społeczeństwa chilijskiego, jednak nie wszyscy mogli być beneficjentami „chilijskiego cudu”, który podczas kryzysu obnażył ciemne strony neoliberalnej polityki gospodarczej. Broniący wartości rodzinnych i konserwatywnych Pinochet w praktyce doprowadził do dalszej liberalizacji społeczeństwa. Dyktator, który nie chciał przywrócenia demokracji liberalnej, doprowadził do jej restytucji swoją porażką w plebiscycie 5 października 1988 r., czego konsekwencją była transformacja ustrojowa, która stopniowo przywróciła demokrację liberalną w Chile. O tym, że po trzech dekadach od zakończenia rządów Pinocheta i 15 latach od jego śmierci, społeczeństwo chilijskie jest podzielone co do jego oceny, niech poświadczy zestawienie kandydatów do objęcia urzędu Prezydenta Chile od 2022 roku. W II turze wyborów prezydenckich zmierzą się Jose Antonio Kast oraz Gabriel Boric. Ten pierwszy, odwołuje się do dziedzictwa generała i broni przeprowadzonych przez Juntę reform. Jego kontrkandydat zamierza z tym dziedzictwem ostatecznie zerwać, doprowadzając do referendum, w którym Chilijczycy zadecydowaliby o zniesieniu pinochetowskiej Konstytucji, które ostatecznie ma nastąpić w połowie 2022 roku. Skład II tury wyborów prezydenckich pokazuje, że fundamenty, na których powstała chilijska demokracja po 1990 roku, zaczynają się dezaktualizować.

Artykuł został pierwotnie opublikowany w kwartalniku “Myśl Suwerenna. Przegląd Spraw Publicznych” nr 4(6)/2021.

[Grafika: Adam Kozłowski]

_______________________________