Możliwości rozwoju sytuacji na granicy polsko-białoruskiej

🕔 Artykuł przeczytasz w 6 min.

Ostatnie tygodnie (tekst publikowany był w nr 5 MŚ na przełomie 3 i 4 kw. 2021 r. – przyp. red.) w polskiej polityce zagranicznej ubiegają pod znakiem napięć w stosunkach z Białorusią. Sytuacja ta wywołana jest masowymi próbami przekroczenia naszej wschodniej granicy przez migrantów. W podobnej sytuacji znaleźli się również inni członkowie UE i NATO, a w szczególności Litwa, co powoduje, że problem przestaje mieć charakter regionalny, nabierając szerszego – europejskiego kontekstu. W poniższym artykule autor podda analizie stosunki polsko-białoruskie od sierpnia 2020 do sierpnia 2021 oraz spróbuje przedstawić możliwe warianty rozwoju sytuacji na granicy obu państw.

Podłoża i przyczyny napięć w stosunkach polsko-białoruskich

Polska jest republiką parlamentarną znajdującą się w Europie Środkowej. Posiada dostęp do Morza Bałtyckiego na północy, na południu zaś naturalną granicę kraju stanowią pasma górskie – Karpaty, Sudety, Beskidy. Sąsiaduje z Federacją Rosyjską, Litwą, Białorusią, Ukrainą, Słowacją, Republiką Czeską, Niemcami. Zamieszkuje ją 38,375,000 ludzi co sprawia, że jest 36. najbardziej zaludnionym krajem świata¹. Religią dominującą jest katolicyzm, który wyznaje 87% mieszkańców kraju². Polska jest członkiem NATO oraz Unii Europejskiej. Kraj jest 23 siłą militarną na świecie³.

Białoruś to republika semiprezydencka, położona w Europie Wschodniej. Sąsiaduje z Polską, Litwą, Łotwą, Federacją Rosyjską i Ukrainą. Zamieszkuję ją 9 407 000⁴ obywateli, co daje jej 94 miejsce pod względem najbardziej zaludnionych państw świata. Przeważającą religią jest prawosławie, które wyznaje 82 % mieszkańców tego kraju⁵. Białoruś stanowi 50 siłę militarną na świecie⁶.

Napięcia w stosunkach dyplomatycznych między oboma krajami rozpoczęły się po 09.08.2020 r., gdy na Białorusi rozstrzygnięte zostały wybory prezydenckie, które zgodnie z oficjalnym przekazem wygrał Alaksandr Łukaszenka. W reakcji na wyniki głosowania w Mińsku i kilkudziesięciu innych miastach doszło do masowych protestów, które podnosiły hasła powtórzenia sfałszowanych wyborów, domagając się jednocześnie ustąpienia ze stanowiska prezydenta elekta⁷. Wydarzenia te spotkały się ze zdecydowaną odpowiedzią władzy, która przy pomocy sił porządkowych rozpoczęła pacyfikację zgromadzeń i masowe aresztowania demonstrantów. W dniu 14 sierpnia ministrowie spraw zagranicznych UE, a 19 sierpnia – szefowie państw i rządów w trakcie nadzwyczajnego posiedzenia Rady Europejskiej omówili sytuację na Białorusi podejmując decyzję o oficjalnym braku uznania oficjalnych wyników wyborów w tym kraju i potępiając działania władz wobec protestujących⁸. Polska aktywnie włączyła się w działania dążące do udzielenia wsparcia protestującym obywatelom Białorusi, wyrażając jednocześnie solidarność z nimi⁹ m.in. przywrócono normalne funkcjonowania polskich konsulatów na Białorusi i wydawanie wiz w trybie uproszczonym. Z kolei miesiąc później, 21 września 2020 r., ministerstwo spraw zagranicznych podjęło decyzję o otwarciu polskiej granicy dla obywateli Białorusi- zniesione zostały ograniczenia związane z pandemią COVID-19¹⁰. Jednym z symbolicznych momentów tejże aktywności było spotkanie premiera polski Mateusza Morawieckiego z liderką białoruskiej opozycji Swiatłaną Cichanouską¹¹ oraz przyznanie jej nagrody specjalnej na Forum Ekonomicznym w Karpaczu¹². Taka postawa zaostrzyła stosunki dyplomatyczne z Białorusią co spowodowało, że władze tego kraju w marcu 2021 r. rozpoczęły działania wymierzone w liderów mniejszości polskiej na Białorusi, którzy zostali aresztowani i doprowadzani przed wymiar sprawiedliwości¹³. Jednocześnie oba państwa w ramach „zasady wzajemności” wydaliły część personelu dyplomatycznego strony przeciwnej¹⁴ .

Kryzys migracyjny na granicy polsko-białoruskiej

W dniu 23 maja Białoruś zmusiła, przy użycia myśliwca, samolot linii Ryanair do lądowania w Mińsku pod pretekstem zagrożenia bombowego. Po wylądowaniu aresztowano opozycjonistę przebywającego na emigracji Romana Protasiewicza. W odpowiedzi na te wydarzenia w dniu 21 czerwca UE przyjęła czwarty pakiet sankcji wymierzonych w przedstawicieli białoruskich władz i firm z nim powiązanych, zaś 24 czerwca Rada Europejska zatwierdziła obostrzenia gospodarcze wobec owego kraju, które zakładają m.in. zakaz udzielania nowych kredytów bankom białoruskim, obrotu białoruskimi papierami wartościowymi lub obligacjami krótkoterminowymi i świadczenia usług inwestycyjnych, ograniczenia w imporcie papierosów, ropy i produktów ropopochodnych oraz chlorku potasu, zakaz eksportu sprzętu telekomunikacyjnego¹⁵. W odpowiedzi Białoruś zdecydowała o zawieszeniu uczestnictwa w pracach Partnerstwa Wschodniego, zawieszeniu umowy z UE o readmisji oraz czasowym obniżeniu rangi stosunków dyplomatycznych z UE, unijny ambasador musiał opuścić terytorium państwa¹⁶. Należy tu podkreślić szczególnie postanowienie dot. readmisji, co oznacza, że graniczące z Białorusią państwa UE utraciły możliwość odsyłania tam osób zatrzymanych podczas nielegalnego przekroczenia granicy. Jednocześnie rozpoczęły się masowe naruszenia granic Litwy i Łotwy przez migrantów, którzy kierowali się na zachód z terytorium białoruskiego, co skutkowało tym, że od początku lipca br. na Litwie obowiązuje stan nadzwyczajny, zaś Łotwa w sierpniu wprowadziła stan wyjątkowy w rejonach graniczących z Białorusią¹⁷. Ten sam proceder rozpoczął się również na granicy polsko-białoruskiej. W pierwszym półroczu 2021 r. liczba cudzoziemców zatrzymanych lub ujawnionych przez Straż Graniczną za przekroczenie granicy państwowej wbrew przepisom wyniosła 205 osób, co stanowiło wzrost o 280% do analogicznego okresu w roku poprzednim¹⁸. Sytuacja zaostrzyła się w sierpniu po próbie przekroczenia granicy przez grupę migrantów w Usnarzu Górnym k. Krynek (Podlaskie), która została nagłośniona medialnie¹⁹. W tym samym miesiącu Straż Graniczna odnotowała 3,5 tys. prób przekroczenia tejże granicy z czego większość zatrzymanych cudzoziemców pochodziła z Bliskiego Wschodu i Kaukazu²⁰. W związku z tym w dniu 02.09 br. na wniosek Rady Ministrów, prezydent Polski wydał rozporządzenie²¹ o wprowadzeniu stanu wyjątkowego w niektórych miejscowościach na terenie województwa podlaskiego oraz lubelskiego. Stan wyjątkowy został wprowadzony na 30 dni. Jednocześnie oskarżając władze Białoruskie o celowe i wrogie działania, które miałoby pogłębiać konflikt na zewnętrznej granicy UE²². W mediach zaczęły się również pojawiać materiały, ukazujące działania białoruskich służb²³ oraz narracja jakoby kryzys migracyjny był opracowany przez władze tego kraju w ramach operacji „Śluza”²⁴. W odpowiedzi służby białoruskie oskarżyły Polskę o analogiczne działania, zaś swoje poczynania przy granicy określili jako pomoc humanitarną, która została udzielona migrantom²⁵.

Możliwości rozwoju sytuacji na granicy polsko-białoruskiej

W chwili obecnej utrzymanie kryzysu migracyjnego jest korzystne dla rządu w Mińsku, gdyż jako element działań odwetowych w stosunku do Polski i innych krajów UE realnie pokazuje, że Białoruś jest w stanie skutecznie odpowiedzieć na sankcje, które zostały na nią nałożone. Jednocześnie tak zdecydowane kroki umacniają wizerunek przywódcy kraju Alaksandra Łukaszenki, który został mocno nadszarpnięty po wyborach w sierpniu 2020 r. pokazując go w chwili obecnej jako lidera, który przetrwał wewnętrzne trudności i przeszedł do kontrofensywy. Masowe przekraczanie polskich granic, daje możliwość zwiększenia aktywności służb białoruskich w Polsce oraz represji wobec opozycjonistów przebywających w tym kraju. Białoruś tworząc warunki i przemysł do przerzucania migrantów na zachód jest w stanie częściowo pokryć straty wywołana wspomnianymi wyżej sankcjami.

Mińsk będzie utrzymywać ten stan rzeczy również pod wpływem beneficjenta tej sytuacji jakim jest Rosja, która będzie mogła przejąć kontrolę nad kanałami przerzutowymi Afgańczyków, którzy znaleźli się na terytorium tego kraju po przewrocie przeprowadzonym przez Talibów. Dodatkowo jest to dodatkowe narzędzie w rękach Moskwy, które pozwala destabilizować sytuację w państwach wschodniej flanki NATO. Jednocześnie graniczne napięcia mogą stanowić sprawdzian gotowości społeczeństwa i służb Polskich oraz NATO, co oprócz charakteru wywiadowczo- informacyjnego wpisywałoby się w charakter manewrów ZAPAD 2021. W dalszej perspektywie Białoruś może wykorzystać tą sytuację jako kartę przetargową w negocjacjach z UE w sprawie zniesienia części sankcji.

Polska będzie intensyfikować swoją współpracę z Litwą i Łotwą oraz UE i NATO w celu uszczelnienia granic, co pozwoli umocnić jej pozycję lidera w regionie i przejąć inicjatywę. Oznacza to, że nie będzie podejmować negocjacji ze stroną białoruską. Jednocześnie jest to szansa, aby Polska wzmocniła swoją rolę w UE, gdzie znów mogłaby przewodniczyć pracom nad kolejnym pakietem sankcji, oraz zainicjować rozmowy na temat relokacji migrantów. Najprawdopodobniej będzie również zabiegać o wsparcie ze strony Frontexu. Ten stan rzeczy stanowi również element konsolidujący społeczeństwo, daje możliwości praktycznego sprawdzenia sprawności służb oraz pozwala rozszerzyć działalność wywiadowczą i kontrwywiadowczą. Skuteczna ochrona granicy i utrzymanie sankcji w dłuższej perspektywie da przewagę negocjacyjną Polsce, UE i pozwoli przeciwdziałać eskalacji konfliktu.

Artykuł został pierwotnie opublikowany w kwartalniku “Myśl Suwerenna. Przegląd Spraw Publicznych” nr 3(5)/2021.

[Grafika: Die beiden Grenzsteine von Belarus und Polen sind nach einem Fußmarsch von 15 min durch den Wald erreichbar.; Autor:  Torstenspecht, lic. CC]

_______________________________