O koszcie wystawienia pocztu husarskiego w 1616 roku

🕔 Artykuł przeczytasz w 9 min.

Najwcześniejszym (tak pełnym i tak detalicznym) inwentarzem towarzysza husarskiego, jaki do tej pory udało mi się odnaleźć, jest inwentarz Stanisława Rusinowskiego, towarzysza z roty husarskiej Jarosza Sienkiewicza. Pozwala on zapoznać się z tym, co w drugiej dekadzie XVII wieku zabierał ze sobą na wojnę husarz i ile go to wszystko kosztowało. Inwentarz ten, obok innych, co prawda nie tak szczegółowych, przedrukowałem już w książce „Wypisy źródłowe do dziejów husarii”. Wyjaśniłem tam, iż:

„15 grudnia 1616 roku, rotmistrz husarski Jarosz Sienkiewicz, wraz z wybranym towarzystwem ze swojej chorągwi, wnieśli skargę wpisaną do księgi grodzkiej miasta Nowogródek na bojara i naczelnika Hłuska, Wasyla Zboromirskiego, jak również na Grigorija Kliujwodę (bojara dereczyńskiego, urzędnika hłuskiego), a także na innych bojarów i mieszczan hłuskich oraz ludzi swawolnych przez nich przechowywanych (do dwustu Kozaków z rozbitego pułku Tupalskiego). Oskarżono ich o zdradziecką napaść, mord dwóch ludzi, zranienie dziewięciu kolejnych i częściową grabież taboru roty husarskiej, która to rota, stosując się do uniwersału hetmana Jana Karola Chodkiewicza, maszerowała pod Smoleńsk. Do napadu doszło na grobli oddalonej o dwa strzelania z łuku od litewskiego miasta Hłusk, 6 listopada 1616 roku. Na grobli i młynie tam wzniesionym urządzono zasadzkę, uderzając na ciągnięte wozy i uprowadzając część z nich. W wyniku ataku rotmistrz oraz niektórzy towarzysze husarscy stracili rzeczy i konie, których rejestr znalazł się w skardze.”¹

W niniejszym artykule podejmę się zadania, którego w książce, z uwagi na jej charakter, nie podjąłem. Spróbuję mianowicie oszacować łączny koszt wystawienia pocztu Stanisława Rusinowskiego. Zacznijmy od tego, co znalazło się we wspomnianym inwentarzu.

Straty Stanisława Rusinowskiego, towarzysza z roty husarskiej Jarosza Sienkiewicza²:

• 1 parepa (podjezdek), na której jechał Rusinowki 50zł

• 1 koń jezdny (towarzyski do boju) 200zł

• 4 wozy z żywnością³ 55zł

• 1 wóz czterokonny, kryty 20zł

• 4 konie do tego wozu 100zł

• 3 zbroje polerowane z szyszakami⁴ 60zł

• 2 pary zarękawi 50zł

• 1 namiot turecki 50zł

• 6 sztuk broni palnej 50zł

• 4 olstra z aksamitnymi workami 8zł

• 2 koncerze 10zł

• 3 siodła husarskie⁵ 30zł

• 3 nagłówki (ogłowia) z uździeniczkami (kiełznami) 5zł

• 1 kord 4zł

• 1 nowy półszorek⁶ 8zł

• 2 puśliska 2zł

• 2 popręgi podszyte kirem⁷ 2zł

• 1 czerwona delia, podszyta futrem szlamowym⁸, z czerwonymi pętlicami 40zł

• 1 czerwona, falendyszowa kurta, ze złotymi pętlicami i 30 złocistymi guzikami 20zł

• 60 guzów złocistych w cętki robionych 25zł

• białe chusty 20zł

• 1 „czapka falendyszu czerwonego misiurka, w niej wyłogi spiskie” 6zł

• 6 łokci czerwonego falendyszu 18zł

• 3 łokcie lazurowego falendyszu 9zł

• 6 par butów safianowych z ostrogami 6zł

• pościel, materace, kołdra, płotek, wały, poduszki atłasowe 50zł

• 3 welense 12zł

• „szuflada z ładunkami, prochami, formami, ołowiem z bastrumentami i drobiazgami rozmaitymi żelaznymi” 20zł

• korzenie (przyprawy) 10zł

• 3 kobierce tureckie 24zł

• 1 magierka preszburska 3zł

• „stajenne rzeczy, koce, prześcieradła, deki⁹, kulany¹⁰, wyciągacze¹¹, popręgi, kantary, uździeniczki, rynkgorty¹², zgrzebła i insze drobne stajenne rzeczy” 20zł

• 15 łokci sukna brzezińskiego 4zł

• rzeczy kuchenne 10zł

• rzeczy czeladników (8 sukni¹³, białe chusty, kożuchy, koce) 40zł

Łącznie 1041zł.

Poczet ten posiadał: 1 towarzysza, 8 czeladników (z tego 2 pocztowych i 6 luźnych), 5 wozów. Prawdopodobnie również 17 koni, z czego: 12 koni do wozów, 2 konie dla towarzysza (parepa i jezdny), 2 konie dla pocztowych, 1 koń dla luźnego.

Nie wszystkie z tych 17 koni zostały wycenione w rejestrze strat, jakie poniósł Stanisław Rusinowski. A to z tej prostej przyczyny, że nie wszystkie je utracił. Pełen wykaz koni, jakie musiał posiadać ten towarzysz, wraz z ich cenę, przedstawiam poniżej:

• 1 koń jezdny 200zł¹⁴

• 1 parepa (podjezdek) na której jechał Rusinowski 50zł

• 2 konie pocztowych (zapewne były one łącznie warte 160-200zł)¹⁵

• 1 koń dla luźnego (zapewne około 25zł¹⁶)

• 4 konie do wozu czterokonnego (100 zł)

• zapewne 8 koni do 4 wozów z żywnością (200 zł)¹⁷

Czyli do wyliczonych wcześniej 1041zł, należałoby dodać około 385-425zł (2 konie pocztowych + 1 koń luźnego czeladnika + 8 koni do wozów). Nie jest to jednak koniec wydatków Rusinowskiego na swój poczet. Z napaści i grabieży uratowali się przecież ludzie i to co na sobie w tym momencie nosili. Wliczyć więc trzeba ubiory (buty, czapki, żupany lub kaftany, być może także delie) i broń (co najmniej szable) towarzysza oraz jego czeladzi. Trzeba też doliczyć rzędy końskie pocztowych i luźnego czeladnika. Trudno te ubiory, broń i rzędy precyzyjnie wycenić, ale orientacyjnie można przyjąć, że warte były około 100zł. Po zsumowaniu wszystkich pozycji otrzymamy łącznie ok. 1526-1566zł.

Towarzysze i rotmistrzowie husarscy, zdając sobie sprawę, że nie mogą liczyć na regularne wypłacanie żołdu, brali na wojnę również własną gotówkę. Wozili ją albo na wozach, albo przy sobie. Przykładowo, rotmistrz Stanisława Rusinowskiego, czyli Jarosz Sienkiewicz, miał na wozie 1100 dukatów¹⁸, czyli 2603zł¹⁹. Z kolei towarzysz husarski z tej roty, Wojciech Zieliński, miał w trzosie 80 dukatów i 50zł inną monetą²⁰, co łącznie daje 236zł. Wiemy o tym, bo obaj stracili te pieniądze podczas ataku na ich oddział. W rejestrze strat Stanisława Rusinowskiego nie ma pozycji określającej jego straty w gotówce. Domyślać się więc można, że miał ją przy sobie i w ten sposób ocalił pieniądze z grabieży.

Tym niemniej należałoby je uwzględnić w wydatkach Rusinowskiego, które poniósł na cele wojenne, gdyż dzięki tym pieniądzom jego poczet mógł funkcjonować bez żołdu. Przyjmijmy, że tak jak jego kolega z tej samej roty, miał ze sobą około 250 zł. Teraz możemy podsumować wydatki Rusinowskiego na wystawienie pocztu. Otrzymujemy łączną kwotę około 1800zł. Dużo to, czy mało? W 1616 r. 1zł był warty 15,66 g srebra²¹. Dlatego 1800zł w 1616 r., to 28 188 gramy srebra.

Poczet Stanisława Rusinowskiego, warty około 28kg srebra, można uznać za skromny. Wiemy to dzięki zapiskom Jerzego Ossolińskiego, który w 1617 r., ruszając po husarsku na kampanię moskiewską „przysposobiwszy czeladź, rynsztunek i powóz, wszystko skromnie, bez kosztu wielkiego ojcowskiego” zmieścił się w kwocie 2 tys. zł²², czyli 30,2 kg srebra²³. Dla porównania można podać, że wyprawa wojenna miasta Nowy Sącz w 1621 roku, kosztowała 400zł²⁴ (3552 g srebra)²⁵. Za te pieniądze wystawiono trzykonny poczet lekkiej jazdy tzw. kozackiej (na jego czele stał mieszczanin, Stanisław Protwicz), wraz z trzema, czterokonnymi wozami wojennymi i czterema hajdukami (żołnierzami piechoty) oraz woźnicami i pachołkami. Całe miasto²⁶, wydało więc na ów poczet około ośmiokrotnie mniej (3552 g srebra) niż 5 lat wcześniej na wystawienie swojego pocztu wydał Stanisław Rusinowski (28 188 g srebra) – oszczędny towarzysz husarski! Oszczędny, gdyż byli bardziej rozrzutni. Zmarły w 1636 r. Marek Łahodowski miał poczet o wartości co najmniej 82 kg srebra²⁷, czyli około trzykrotnie droższy od pocztu Stanisława Rusinowskiego.

Gwoli sprawiedliwości, wystawienie pocztu przez mieszczan nowosądeckich nie było ich jedynym wkładem w odparcie inwazji osmańskiej. Tak, jak inne miasta, nowosądeczanie musieli także zapłacić podatek zwany szosem. Jego wielkość określono na dwóch sejmach (listopadowo-grudniowym 1620 r. oraz sierpniowo-wrześniowym 1621 r.) na łącznie 10-krotność normalnej stawki. Co oznacza, że na przykład piekarze, barwierze, cyrulicy, kuśnierze i zdecydowana większość rzemieślników z Nowego Sącza, do 1 stycznia 1622 powinni byli zapłacić po 10zł²⁸. Zresztą, tyle samo mieli zapłacić chłopi posiadający gospodarstwo jednołanowe, czyli około 17 hektarowe. Wróćmy jednak do husarzy.

CZYTAJ RÓWNIEŻ: Gdzie i kiedy z szablą?

Towarzysze husarscy za wystawienie pocztów płacili z własnej kieszeni. Jak z wyżej przytoczonych danych widać, były to kwoty olbrzymie. Ale to właśnie im – szlachcicom polskim i litewskim – zarzuca się, że nie płacili podatków! Formalnie zarzut ten jest słuszny, bo faktycznie, jeśli tylko szlachcic posiadał chłopów, to nie płacił podatków bezpośrednio z własnej kieszeni. Podstawowym podatkiem było tzw. łanowe, czyli podatek od ziemi. Jeśli szlachcic nie miał chłopów, czyli sam orał i obsiewał swoje niwy, to osobiście płacił łanowe. Jeśli jednak na ziemi szlachcica pracował chłop pańszczyźniany, to właśnie on – jako użytkownik gruntu – opłacał ten podatek. Aby nie rujnować chłopów pańszczyźnianych, z których przecież i szlachcic czerpał dochód, sejmy starały się ograniczać wielkość uchwalanych podatków. Chroniąc swoich chłopów przed nadmiernym fiskalizmem (z czego wynikały stałe braki w skarbach polskim i litewskim), towarzysze husarscy, szlachcice Rzeczypospolitej, nie szczędzili jednak kosztów ponoszonych na obronę kraju. Tyle, że sumy, jakie w związku z tym wydawali, nie pojawiają się w rozliczeniach skarbowych. Stąd ów zarzut, że „egoistyczna szlachta nie płaciła podatków”. Zarzut, który może być postawiony tylko przez ignorantów, albo osoby o złej woli. Zarzut bezpodstawny, bo koszt obrony kraju spoczywał przede wszystkim na barkach szlachty polskiej i litewskiej!

_{Grafika: domena publiczna}

_______________________________