Relacje polsko-białoruskie w świetle wojny na Ukrainie

🕔 Artykuł przeczytasz w 10 min.

Dzień 24 lutego 2022 r. z pewnością będzie jednym z przełomowych momentów w historii XXI w. Po raz pierwszy od II Wojny Światowej w środkowo-wschodniej części Europy doszło do otwartej konfrontacji zbrojnej między dwoma państwami. Jednocześnie jest to pierwszy konflikt zbrojny, który ma miejsce bezpośrednio przy zewnętrznej granicy Unii Europejskiej i NATO. Wojna pomiędzy Rosją a Ukrainą doprowadziła do wielu zmian w dotychczasowych stosunkach międzynarodowych. Ma ona również bezpośrednie przełożenie na stosunki między Polską i Białorusią, które znalazły się w dwóch przeciwnych obozach.

W poniższej pracy autor postara się przeanalizować relacje między oboma państwami w świetle konfliktu zbrojnego trwającego na Ukrainie, ze szczególnym uwzględnieniem czynników politycznych, w tym międzynarodowych, społecznych i gospodarczych. Punktem wyjścia będzie sierpień 2020 r., kiedy doszło do masowych strajków na Białorusi w związku ze sfałszowanymi wyborami. Był to początek pogłębiającego się kryzysu w relacjach polsko-białoruskich. Analiza zakończy się na czerwcu 2022 r., kiedy to powstał ten artykuł.

Przyczyny i przebieg polsko-białoruskiego kryzysu granicznego

Na wstępie należałoby scharakteryzować oba państwa, które będą przedmiotem analizy. Polska jest republiką parlamentarną znajdującą się w Europie Środkowej. Posiada dostęp do Morza Bałtyckiego na północy, na południu zaś naturalną granicę kraju stanowią pasma górskie – Karpaty, Sudety, Beskidy. Sąsiaduje z Federacją Rosyjską, Litwą, Białorusią, Ukrainą, Słowacją, Republiką Czeską, Niemcami. Zamieszkuje ją 38 138 000 ludzi, co sprawia, że jest 37. najbardziej zaludnionym krajem świata¹. Religią dominującą jest katolicyzm, który wyznaje 85% mieszkańców kraju². Polska jest członkiem NATO oraz Unii Europejskiej. Kraj jest 24. siłą militarną na świecie³. Białoruś zaś jest republiką semiprezydencką, położoną w Europie Wschodniej. Sąsiaduje z Polską, Litwą, Łotwą, Federacją Rosyjską i Ukrainą. Zamieszkuję ją 9 324 0004 obywateli, co daje jej 95. miejsce pod względem najbardziej zaludnionych państw świata⁴. Przeważającą religią jest prawosławie, które wyznaje 83% mieszkańców tego kraju⁵. Białoruś stanowi 52. siłę militarną na świecie⁶.

Diametralne zmiany w relacjach między Polską a Białorusią nastąpiły po 9 sierpnia 2020 r., gdy ogłoszono Alaksandra Łukaszenkę zwycięzcą wyborów prezydenckich, które z kolei opozycja uznała za sfałszowane. W wyniku tego w Mińsku i kilkudziesięciu innych miastach doszło do masowych protestów, które były brutalnie tłumione przez siły rządzące⁷. W odpowiedzi na te wydarzenia Polska oraz inne kraje UE podjęły decyzję o oficjalnym braku uznania wyników wyborów w tym kraju⁸. Polska aktywnie włączyła się w działania dążące do udzielenia wsparcia protestującym obywatelom Białorusi, wyrażając jednocześnie solidarność z nimi (przywrócono m.in. normalne funkcjonowanie polskich konsulatów na Białorusi)⁹. W związku z tym władze białoruskie w marcu 2021 r. rozpoczęły działania wymierzone w liderów mniejszości polskiej na Białorusi, którzy zostali aresztowani¹⁰, oraz w szkolnictwo polskie, w którym miano gloryfikować „bandytów”¹¹. Jednocześnie oba państwa w ramach „zasady wzajemności” wydaliły część personelu dyplomatycznego strony przeciwnej¹².

Równolegle UE przyjmowała kolejne pakiety sankcji wymierzonych w przedstawicieli białoruskich władz i firm z nimi powiązanych, które zakładały m.in. zakaz udzielania nowych kredytów bankom białoruskim, obrotu białoruskimi papierami wartościowymi lub obligacjami krótkoterminowymi i świadczenia usług inwestycyjnych, ograniczenia w imporcie papierosów, ropy i produktów ropopochodnych oraz chlorku potasu, zakaz eksportu sprzętu telekomunikacyjnego¹³. W odpowiedzi Białoruś zdecydowała o zawieszeniu uczestnictwa w pracach Partnerstwa Wschodniego, zawieszeniu umowy z UE o readmisji oraz czasowym obniżeniu rangi stosunków dyplomatycznych z UE¹⁴. W lipcu 2021 r. rozpoczęły się masowe naruszenia granic Litwy i Łotwy przez migrantów, którzy kierowali się na zachód z terytorium białoruskiego, co skutkowało tym, że oba kraje zdecydowały się na wprowadzenie stanu wyjątkowego. Ten sam proceder rozpoczął się również na granicy polsko-białoruskiej, co sprawiło, że w samym lipcu Straż Graniczna odnotowała 3,5 tys. prób przekroczenia tejże granicy¹⁵. W związku z tym w dniu 2 września br. na wniosek Rady Ministrów prezydent Polski wydał rozporządzenie o wprowadzeniu stanu wyjątkowego w niektórych miejscowościach na terenie województwa podlaskiego oraz lubelskiego¹⁶. Stan wyjątkowy został wprowadzony na 30 dni. Władze Polski oskarżyły rząd Białorusi o celowe i wrogie działania, które miałyby prowadzić do konfliktu na zewnętrznej granicy UE¹⁷. W odpowiedzi Mińsk oskarżył Polskę o analogiczne działania, zaś swoje poczynania przy granicy określił jako pomoc humanitarną, udzielaną migrantom¹⁸. W samym 2021 r. doszło do 7 463 prób przekroczenia granic Polski na odcinkach będących jednocześnie granicami zewnętrznymi UE, co stanowiło przyrost incydentów o 216% w porównaniu do roku poprzedniego¹⁹.

Sytuacja, jaka miała miejsce na granicy w okresie od lipca do grudnia 2021 r. w sposób naturalny przekładała się na stosunki dyplomatyczne między oboma państwami. Eskalacja kryzysu spotkała się z reakcją przedstawicieli państw zachodnich i organizacji międzynarodowych. W dniu 10 listopada 2021 r. przewodniczący Rady Europejskiej Charles Michel w swojej wypowiedzi zapewnił o solidarności UE z Polską i potępił działania Mińska²⁰. Tego samego dnia z inicjatywy kanclerz Niemiec Angeli Merkel odbyła się jej rozmowa telefoniczna z Prezydentem Federacji Rosyjskiej Władimirem Putinem, który zaproponował, by Unia Europejska rozmawiała bezpośrednio z białoruskim rządem w celu znalezienia rozwiązania, zaś rzecznik Kremla Dmitrij Pieskow w swoim komunikacie odrzucił oskarżenia, jakoby Rosja miała cokolwiek wspólnego z konfliktem. Zapewnił jednocześnie, że Rosja będzie wspierać bratnie państwo w jego konfrontacji z Zachodem, wyrażając jednak gotowość do rozmów z państwami UE²¹. W dniu 12 listopada 2021 r. pojawiło się oficjalne oświadczenie Rady Północnoatlantyckiej, w którym zdecydowanie potępiła ona przedłużającą się instrumentalizację nielegalnej migracji, sztucznie stworzonej przez Białoruś, deklarując zachowanie czujności w sprawie dalszych prowokacji ze strony Białorusi na jej granicach z Polską, Litwą i Łotwą²². W dniu 21 listopada 2021 r. premier Polski Mateusz Morawiecki odbył spotkania ze swoimi odpowiednikami w Litwie, Łotwie i Estonii, gdzie poruszył kwestię bezpieczeństwa granic państw członkowskich, opracowania wspólnego stanowiska i dalszych działań w kwestii kryzysu. W dniu 24 listopada br. doszło do spotkania szefów rządów państw Grupy Wyszehradzkiej (V4). Na wspólnej konferencji premierów V4, która w dużej mierze dotyczyła kryzysu granicznego, szef polskiego rządu ocenił, że „poziom solidarności, pozytywnej odpowiedzi na nasze obawy i refleksje”, z jakimi się tu spotkał, jest „budujący i bezprecedensowy”²³. W ciągu kilku kolejnych dni premier Polski spotkał się z premierem Chorwacji Andrejem Plenkovićem, prezydentem Republiki Francuskiej Emmanuelem Macronem, kanclerz Angelą Merkel i jej następcą Olafem Scholzem oraz Borisem Johnsonem²⁴. Równolegle 2 grudnia 2021 r. Rada Unii Europejskiej ogłosiła decyzję o przyjęciu kolejnego, piątego już pakietu sankcji wobec Białorusi, w ramach którego objęto sankcjami podmioty spoza Republiki Białoruś, które uczestniczyły w procederze dowożenia nielegalnych migrantów do owego kraju. W rezultacie restrykcje ekonomiczne dotknęły (wraz z poprzednimi pakietami) 26 podmiotów. W tym samym dniu kolejne sankcje wobec Białorusi ogłosiły USA, rozszerzając listę osób objętych zakazem wjazdu o 20 przedstawicieli reżimu, uderzając jednocześnie w zakłady petrochemiczne: Białoruską Kompanię Potasową, jej ukraińską spółkę zależną Agrorozkwit, spółkę Sławkalij, budującą nowy zakład na Białorusi o wartości 2 mld dolarów. Sankcje dotknęły również przedsiębiorstwa wchodzące w skład kompleksu wojskowo-przemysłowego: AGAT (produkcja specjalnych środków łączności dla sił zbrojnych), Kidma Tech (celowniki do broni strzeleckiej i artyleryjskiej), Biełtiecheksport (państwowa agencja mająca monopolistyczną pozycję w eksporcie i imporcie uzbrojenia) oraz Peleng (systemy celowania przeznaczone dla rosyjskich czołgów i pojazdów opancerzonych). Do restrykcji amerykańskich przyłączyła się również Wielka Brytania i Kanada²⁵.

Białoruś i Polska w obliczu wojny na Ukrainie

Dnia 24 lutego 2022 r. na Ukrainę wkroczyły wojska Federacji Rosyjskiej, rozpoczynając pełnoskalowy konflikt, który w narracji Moskwy nazwany został operacją specjalną. Jednym z kierunków, z których uderzyły siły rosyjskie, była Białoruś. Udostępniając swoje terytorium jednostkom rosyjskim, które zostały tam zgromadzone w ramach ćwiczeń wojskowych „Sojusznicze Zdecydowanie 2022 r.”²⁶, została ona uznana, zgodnie z prawem międzynarodowym, za państwo-agresora. Tego samego dnia Alaksandr Łukaszenka wyraził swoje pełne poparcie dla działań Moskwy, obarczając winą za konflikt Kijów²⁷. Jednocześnie zdementował informację o faktycznym udziale jednostek białoruskich w ataku²⁸. Pomimo tego od początku konfliktu Mińsk oferował swoje usługi w pośredniczeniu w rozmowach pomiędzy Rosją a Ukrainą, co zaowocowało serią rozmów, z których pierwsza miała miejsce 28 lutego br. w obwodzie homelskim²⁹. W oficjalnym przekazie przyjęto również narracje o białoruskim narodzie, który pragnie pokoju i zakończenia rozlewu krwi³⁰. Równolegle wdrażano zmiany prawne wynikające z nowelizacji ustawy oświatowej, zatwierdzonej przez Alaksandra Łukaszenkę w styczniu br., która nie przewiduje możliwości kształcenia w języku mniejszości narodowych, co bezpośrednio uderzyło w polskie placówki oświatowe³¹.

W obliczu agresji rosyjskiej władze Polski już 24 lutego oficjalnie potępiły działania tego kraju³² i rozpoczęły działania humanitarne, wspierające Ukrainę i uchodźców wojennych. Kluczową rolę wobec kryzysu odegrało społeczeństwo oraz organizacje pozarządowe, które od pierwszych dni konfliktu spontanicznie niosły pomoc zarówno jego ofiarom, jak i siłom zbrojnym Ukrainy, przekazując dary na ich rzecz. Według danych Straży Granicznej do Polski od początku wojny do czerwca br. przybyło 4021 mln uchodźców³³, z czego około 1,2–1,5 mln przebywa tam do dnia dzisiejszego. Warszawa zaangażowała się również we wsparcie militarne dla Kijowa, przeznaczając tylko do czerwca br. na ten cel ok. 7 mld³⁴ zł. Jednocześnie Polska, będąc w strukturach NATO i UE, stała się jednym z liderów w pracach nad kolejnymi pakietami sankcji wymierzonych w Federację Rosyjską, jak również Białoruś. Jak pisze Kamil Kłysiński z Ośrodka Studiów Wschodnich: „sektorowe sankcje ekonomiczne nałożone na Mińsk ukierunkowane są na pełną blokadę eksportu najbardziej dochodowych grup towarowych: wyrobów tytoniowych, produktów naftowych, paliw i substancji bitumicznych (wcześniej nieobjętych restrykcjami), nawozów potasowych, produkcji drzewnej, cementu, wyrobów metalowych, żelaznych i gumowych. Embargo dotyczy sprzedaży produktów i technologii podwójnego zastosowania, niezbędnych do funkcjonowania białoruskiego sektora zbrojeniowego. Sankcje weszły w życie ze skutkiem natychmiastowym od dnia ich ogłoszenia, jednocześnie dozwolona jest realizacja (nie dłużej niż do 4 czerwca) umów zawartych przed 2 marca. Ponadto zakazem wjazdu do UE objęto kolejne 22 osoby (w sumie już 707), głównie wysokich rangą oficerów armii białoruskiej”³⁵. Również na kanwie tych, jak i wcześniejszych wydarzeń utrzymano decyzję o zamknięciu granic z Białorusią. Do czerwca br. działają 2 przejścia graniczne z Polską dla ruchu osobowego: Bobrowniki – Berestowica oraz Terespol – Brześć. Ponadto działa przejście graniczne obsługujące wyłącznie ruch towarowy: Koroszczyn (Kukuryki) – Kozłowicze³⁶.

Relacje polsko-białoruskie w świetle wojny na Ukrainie. Analiza

Od sierpnia 2020 r. mamy do czynienia z kryzysem w stosunkach dyplomatycznych między oboma państwami, który został pogłębiony w wyniku agresji Federacji Rosyjskiej na Ukrainę. Zarówno kryzys graniczny, jak i późniejsze stanowisko Łukaszenki w sprawie wojny jasno wskazują na realizację polityki zgodnej z interesami Kremla i stopniowej utraty podmiotowości jego państwa na rzecz związkowości i stopniowej federalizacji z Rosją. Próba odgrywania roli pośrednika w tym konflikcie ma jedynie łagodzić nastroje wewnętrzne wśród białoruskiego społeczeństwa, nie będąc wiarygodnym w oczach Zachodu, a realizując jednocześnie narrację Moskwy. Należy tu podkreślić, że fakt, iż Mińsk dał pełne przyzwolenie na przeprowadzenie ataku ze swojego terytorium, czyni je państwem-agresorem. Możliwość wykorzystania tego konfliktu przez Białoruś do ewentualnych negocjacji dyplomatycznych z Zachodem, w tym również z Polską, z dniem 24 lutego przestała istnieć, a kraj ten pozostał bez możliwości manewrów dyplomatycznych, w pełni uzależniając się od Rosji.

Zamknięte granice i kolejne sankcje spowodują redukcję białoruskiego eksportu o ponad połowę. Największe straty wynikną z zablokowania sprzedaży drewna, wyrobów drzewnych, artykułów metalowych i żelaznych. Wpływ nowych restrykcji doprowadzi do znacznego obniżenia się białoruskiego PKB oraz zaniku relacji gospodarczych z zachodnimi sąsiadami. Również na tym polu Mińsk stanie się uzależniony od Rosji i to tam, lub za jej pośrednictwem, będzie musiał szukać nowych rynków zbytu (najpewniej na Dalekim Wschodzie).

Wzrost opresyjności wobec własnego społeczeństwa, systematyczne prześladowanie mniejszości polskiej zamieszkującej Białoruś i udział w agresji na Ukrainę doprowadziły do kryzysu również w relacjach kulturowych – ma on znaczne przełożenie na społeczeństwa obu państw. Doprowadziło to do sytuacji, w której kolejne miejscowości w Polsce zrywają porozumienia z miastami partnerskimi na Białorusi, zaprzestano wymian artystycznych, a mieszkańcy tego kraju mogą być postrzegani jak uczestnicy napaści zbrojnej. Pole do dialogu, które daje kultura i aktywność kulturowa, przestało istnieć i dosłownie zostało zagrodzone murem.

CZYTAJ RÓWNIEŻ: Rzeczypospolita Obojga Narodów 2.0 – czy to możliwe? 

Biorąc pod uwagę powyższe czynniki, wydaje się, że w chwili obecnej relacje polsko-białoruskie na wielu polach nie istnieją i mamy do czynienia ze znaczącym kryzysem. Oba państwa znalazły się w dwóch zwalczających się obozach w każdej z możliwych dziedzin życia. Jednocześnie zaprzepaszczono możliwość faktycznego zbliżenia się narodów, które przez wieli były sobie bliskie. Fundament, budowany powoli, acz systematycznie od dziesięcioleci, rokujący dobrze szczególnie w ostatniej dekadzie, został zburzony. Znów znaleźliśmy się w punkcie wyjścia.

_{Artykuł został pierwotnie opublikowany w kwartalniku “Myśl Suwerenna. Przegląd Spraw Publicznych” nr 1-2(7-8)/2022.}

_{Grafika:pixabay.com}

_______________________________