Samowystarczalność a bezpieczeństwo ekonomiczne: Japonia i Korea Południowa

🕔 Artykuł przeczytasz w 8 min.

Samowystarczalność gospodarcza, czyli autarkia, to skrajny przypadek, w którym dane państwo jest w stanie funkcjonować bez handlu zagranicznego i zaspokajać wszelkie potrzeby we własnym zakresie. Jednakże trudno to osiągnąć na pożądanym poziomie bez odpowiednich zasobów ludzkich, technologicznych i naturalnych. Niemniej, w długim terminie, utrzymanie takiego poziomu może okazać się niemożliwe, ponieważ brak konkurencji międzynarodowej zazwyczaj osłabia dane państwo względem reszty świata. Przykładem jest Japonia z czasów polityki izolacjonizmu (sakoku), prowadzonej przez siogunów między XVII a XIX stuleciem. Efektem tej polityki, a przede wszystkim braku wymiany wiedzy i technologii, stało się zagrożenie ze strony rosnącego w siłę Zachodu. Japonia, aby zażegnać grożące niebezpieczeństwo i dołączyć do grona potęg gospodarczych musiała przejść głębokie reformy strukturalne, a przede wszystkim otworzyć się na świat.

Natomiast gospodarka otwarta, która ma ograniczone zasoby – jak w przypadku współczesnej Japonii i Korei Południowej – musi je zabezpieczyć dla prawidłowego funkcjonowania, co wiąże się z pojęciem bezpieczeństwa ekonomicznego. Obejmuje ono wiele wymiarów, wśród których warto wymienić: bezpieczeństwo żywnościowe, energetyczne czy technologiczne. Wszystkie wymienione wymiary bezpośrednio dotyczą krajów Azji Wschodniej i w związku z tym będą przedmiotem dalszej części artykułu. Aczkolwiek należy zwrócić uwagę, że bezpieczeństwo ekonomiczne często łączy się z analizą wskaźników samowystarczalności. Niski poziom samowystarczalności żywnościowej czy brak własnych surowców naturalnych może w skrajnych okolicznościach doprowadzić do katastrofy gospodarczej, a w konsekwencji nawet do upadku państwa. Warto przypomnieć, że japoński atak na Pearl Harbor w 1941 roku został poprzedzony amerykańsko-brytyjsko-holenderskim embargiem na dostawy ropy naftowej i rudy żelaza. W zasadzie rządy wschodnioazjatyckie balansują między pełną otwartością swoich gospodarek a zapewnieniem określonego poziomu samowystarczalności, co prowadzi do protekcjonizmu w niektórych obszarach handlu. Owo balansowanie zawiera się w działaniach państwa, które można nazwać polityką bezpieczeństwa ekonomicznego.

Bezpieczeństwo żywnościowe

Kraje Azji Wschodniej zaliczają się do największych na świecie importerów żywności. W pewnym sensie świat pomaga wyżywić Azję Wschodnią, natomiast w zamian otrzymuje samochody, obrabiarki, elektronikę oraz inne zaawansowane dobra inwestycyjne i konsumpcyjne. Wiąże się to z bezpieczeństwem żywnościowym, które występuje wówczas, gdy wszyscy ludzie na danym terytorium mają fizyczny i ekonomiczny dostęp do wystarczającej ilości oraz odpowiedniej jakości pożywienia, spełniającego wymogi dietetyczne, niezbędne do aktywnego i zdrowego stylu życia¹. Zarówno Japonia, jak i Korea Południowa spełniają powyższe warunki, o czym świadczy wysoka pozycja obu państw w globalnym rankingu bezpieczeństwa żywnościowego (Global Food Security Index – GFSI), publikowanym przez brytyjski The Economist. Wskaźnik GFSI składa się z 58 komponentów, podzielonych na cztery główne obszary: przystępność cenowa, dostępność fizyczna, jakość i bezpieczeństwo (zdrowotność), zasoby naturalne i odporność (m.in. na skutki zmian klimatu oraz klęsk żywiołowych). W 2021 roku najwyżej w rankingu znalazła się Irlandia, natomiast Japonia i Korea Południowa zajęły odpowiednio 8 i 32 miejsce. Dla porównania Polska znalazła się na 22 pozycji².

Niska pozycja Polski, która jest dużym eksporterem żywności, w stosunku do Japonii, będącej wielkim importerem towarów rolno-spożywczych, może zaskakiwać, ale wynika to głównie z pozycji gospodarczej i wyższej siły nabywczej Japończyków. Taki stan rzeczy jest możliwy w przypadku stabilnych warunków geopolitycznych i pogodowych. Natomiast duża zależność od importu żywności oraz potencjalnie negatywne oddziaływanie czynników zewnętrznych skłaniają do postawienia pytania: co stanie się z Japonią i Koreą Południową, jeśli zostaną odcięte od zagranicznych dostaw towarów?

W odpowiedzi na to pytanie, pomocny może okazać się wskaźnik samowystarczalności żywnościowej, liczony według dziennego spożycia kalorii na osobę, a także według wielkości i wartości produkcji. W Polsce ten wskaźnik jest mało znany, jednak w Azji Wschodniej, a zwłaszcza w Japonii, jego znaczenie jest dość duże w kontekście bezpieczeństwa ekonomicznego. Wskaźnik oblicza się w następujący sposób: [produkcja krajowa ÷ (produkcja krajowa + import – eksport ± zapasy)] × 100. Jego wartość dla Japonii i Korei Południowej w 2019 roku wyniosła odpowiednio 38³ i 45,8⁴. Oznacza, że na przeciętnym talerzu w obu krajach około 40% kalorii stanowiła produkcja krajowa, a reszta pochodziła z innych państw. Jeśli chodzi o paszę dla zwierząt to wskaźnik samowystarczalności w Japonii i Korei Południowej jest na jeszcze niższym poziomie.

Poziom samowystarczalności żywnościowej wywołuje niepokój w Tokio i Seulu, ale sytuacja jest monitorowana i ogólnie znajduje się pod kontrolą, ponieważ wiele również zależy od diety, którą częściowo można zmienić, zastępując importowane produkty lokalnymi substytutami. W tym celu oba państwa wspierają producentów rolnych poprzez bariery celne i subsydia. Ogólny poziom protekcjonizmu jest wyższy niż w Unii Europejskiej i Stanach Zjednoczonych. W latach 2018-2020 całkowite wsparcie dla sektora rolnego w Japonii wyniosło średnio 1% PKB (dla porównania w latach 1986-1988 było to 2,1% PKB)⁵, w Korei Południowej – 1,5% (7,6%)⁶, w UE – 0,6% (2,5%)⁷, w USA – 0,5% (1%)⁸. W ostatnich dekadach interwencjonizm w obszarze rolnictwa relatywnie zmniejszył się w wyżej wymienionych gospodarkach, ale wciąż odgrywa znaczącą rolę i posiada dodatkowo wymiar polityczny. Wyborcy z terenów wiejskich stanowią zwarty i zdyscyplinowany elektorat, który jednocześnie wpływa na bezpieczeństwo ekonomiczne kraju.

Bezpieczeństwo energetyczne

Sytuacja Japonii i Korei Południowej jest znacznie trudniejsza w odniesieniu do bezpieczeństwa energetycznego. Jego definicja, podobnie jak przypadku bezpieczeństwa żywnościowego, skupia się wokół dostępności fizycznej i ekonomicznej. Innymi słowy bezpieczeństwo energetyczne dotyczy stabilności dostaw nośników energii w potrzebnych ilościach oraz po przystępnych cenach⁹. Niestety oba kraje są niemalże całkowicie uzależnione od importu węglowodorów (ropy naftowej, gazu ziemnego i węgla)¹⁰. Warto także zwrócić uwagę na strukturę geograficzną importu, która świadczy o poziomie dywersyfikacji. Oba kraje mają najsłabiej zdywersyfikowane dostawy ropy naftowej, która pochodzi głównie z Bliskiego Wschodu. Japonia jest skrajnie uzależniona od importu ropy z Półwyspu Arabskiego, natomiast Korea Południowa wypada trochę lepiej, ponieważ sprowadza spore ilości tego surowca z Rosji i Stanów Zjednoczonych. W związku z tym w obu państwach ważną rolę odgrywają rezerwy strategiczne. O ile wszyscy członkowie Międzynarodowej Agencji Energetycznej są zobowiązani do utrzymywania rezerw ropy naftowej na poziomie importu netto wynoszącym co najmniej 90 dni, o tyle Japonia i Korea Południowa posiadały w sierpniu 2021 roku rezerwy pokrywające potrzeby importowe na 221 i 205 dni¹¹. Należy zauważyć, że ropa bliskowschodnia, aby dopłynąć na Daleki Wschód, musi pokonać dwa kluczowe „wąskie gardła” handlu światowego – cieśninę Ormuz i cieśninę Malakka. Niektóre statki płynące do Japonii celowo omijają Malakkę oraz Morze Południowochińskie i wybierają alternatywny szlak wiodący przez indonezyjskie cieśniny Lombok i Makasar, a następnie przez Morze Celebes. Po wyjściu na otwarty Pacyfik, tankowce kierują się w stronę Wysp Japońskich, jednak zwiększa to koszty transportu.

Częściowym rozwiązaniem powyższego problemu jest dywersyfikacja źródeł energii (atom, OZE), rozwijanie nowych technologii w transporcie (elektromobilność) oraz zwiększanie efektywności energetycznej. Japonia i Korea Południowa starają się działa na wielu polach, aby uniezależnić się od dostawców posiadających zbyt silną pozycję, jednak czasem pojawiają się niespodziewane przeszkody, jak awaria w elektrowni jądrowej Fukushima I. Katastrofa w Fukushimie spowodowała lukę w dostawach energii elektrycznej, którą Japończycy zamknęli poprzez import drogich w tamtym czasie paliw kopalnych, zwłaszcza dzięki dodatkowym zakupom gazu LNG, a także ropy naftowej i węgla.

Jednak pomimo wszelkich przeciwności, w obu państwach podchodzi się do energetyki w sposób holistyczny, a nie tylko przez pryzmat samych źródeł energii, ponieważ drugą stroną medalu jest możliwość zarabiania na eksporcie technologii jądrowych czy wodorowych. Obecnie w Azji Wschodniej trwa wyścig w sferze elektromobilności, która jest czymś więcej niż modą, gdyż stanowi element bezpieczeństwa energetycznego. Samochód elektryczny, jeśli będzie wystarczająco przystępny cenowo, pozwoli na lepszą dywersyfikację dostaw surowców energetycznych i uniezależnienie się od eksporterów ropy naftowej z Bliskiego Wschodu.

Bezpieczeństwo technologiczne

Japonia i Korea Południowa to dwie potęgi przemysłowe, które konkurują ze sobą o międzynarodowe rynki zbytu, co rodzi ryzyko wzajemnej konfrontacji, szczególnie gdy na rywalizację gospodarczą nałoży się polityka historyczna. W dniu 1 lipca 2019 roku, dzień po szczycie G20 w Osace, Japonia ogłosiła wprowadzenie ograniczeń w eksporcie do Korei Południowej trzech materiałów (fluorowanych poliimidów, fotorezystu i fluorowodoru) niezbędnych do produkcji m.in. półprzewodników oraz wyświetlaczy do smartfonów¹². W Seulu zostało to odczytane jako środek odwetowy przeciwko orzeczeniu ich sądu w sprawie koreańskich ofiar pracy przymusowej podczas II wojny światowej. Natomiast Japończycy oskarżyli Koreańczyków o odsprzedawanie towarów strategicznych, które mogą być wykorzystywane do produkcji broni w krajach trzecich. Bez względu na przyczyny sporu, Japonia wykorzystała swoją hegemonię w produkcji wybranych dóbr inwestycyjnych, która uwidoczniła się już podczas katastrofy tsunami w 2011 roku, kiedy to zostały zakłócone łańcuchy dostaw na towary wytwarzane przez firmy posiadające ponad 90% globalnego rynku¹³. Okazało się wówczas, że w świecie wysokich technologii trudno jest pominąć Japończyków, ponieważ selektywnie kontrolują komponenty o znaczeniu strategicznym dla danych sektorów gospodarki.

CZYTAJ RÓWNIEŻ: Gospodarcza penetracja Międzymorza przez inwestorów z Azji Wschodniej 

Spór handlowy z 2019 roku spowodował, iż w mediach koreańskich na popularności zyskały hasła dotyczące samowystarczalności czy niezależności technologicznej. Zauważono słabości na kolejnych polach, np. w robotyce, która wydaje się być domeną Korei Południowej. Jednakże tutaj kluczowe komponenty są również kontrolowane przez zagranicznych producentów, głównie przez przedsiębiorstwa japońskie i niemieckie. Linie produkcyjne w firmach koreańskich są często wyposażane przez dostawców z Japonii i Niemiec. W drugiej połowie 2019 roku kwestia bezpieczeństwa technologicznego stała się wiodącym motywem programów biznesowych w południowokoreańskiej Arirang TV. W sprawę zaangażowało się szerokie grono interesariuszy (przedsiębiorcy, naukowcy, politycy i urzędnicy). Pojawiło się zagadnienie luki technologicznej, czyli jak dogonić lidera w danej dziedzinie, przy jednoczesnym utrzymaniu dystansu nad tymi, którzy znajdują się z tyłu. Rejon Pacyfiku jest obecnie miejscem zaciętej rywalizacji Chin, Japonii, Korei Południowej i Stanów Zjednoczonych. Przypomina to trochę Europę z poprzednich stuleci, która nadal jest wysoko, ale traci swoją pozycję. Dwie dekady temu w rankingu złożoności gospodarczej, prowadzonym przez Observatory of Economic Complexity (OEC), w pierwszej 10-tce była Japonia, Stany Zjednoczone i 8 państw europejskich. Obecnie są już 4 gospodarki azjatyckie, zyskujące swój status kosztem Europy¹⁴.

Podsumowanie i wnioski

Pandemia koronawirusa, która wpłynęła na międzynarodowe łańcuchy dostaw, uświadomiła całemu światu znaczenie bezpieczeństwa ekonomicznego. W krótkim czasie na popularności zyskał kolejny jego wymiar – bezpieczeństwo medyczne. Rządy wielu państw włączyły się w bezpośrednią rywalizację o respiratory, maseczki, testy i szczepionki. Przewagę zyskiwał ten, kto miał produkcję u siebie, ponieważ za sprawą zakorkowanych portów morskich i rosnących kosztów frachtu wzrosło ryzyko w obszarze handlu zagranicznego. W czasie pandemii wystąpił również znaczący niedobór półprzewodników, a tym samym w centrum uwagi znalazła się kwestia bezpieczeństwa technologicznego. W zasadzie przełom drugiej i trzeciej dekady XXI wieku to czas zawirowań w gospodarce światowej, które sprzyjają dyskusjom o samowystarczalności i bezpieczeństwie ekonomicznym. Należy mieć na uwadze, że powyższe pojęcia nie są tożsame, ale w pewnym zakresie zachodzą na siebie. Tworzenie autarkii zazwyczaj nie prowadzi do wyższego poziomu dobrobytu, jednak mądra polityka bezpieczeństwa ekonomicznego pozwala na utrzymanie odpowiednio wysokiej stopy życia, czego przykładem są Japonia i Korea Południowa. Kraje Azji Wschodniej stanowią doskonałą bazę wiedzy na temat polityki gospodarczej, dlatego warto ją zgłębiać, przy uwzględnieniu okoliczności i uwarunkowań kulturowych.

_{Artykuł został pierwotnie opublikowany w kwartalniku “Myśl Suwerenna. Przegląd Spraw Publicznych” nr 4(6)/2021.}

_{Grafika:pixabay.com}

_______________________________