Jeśliby zsumować PKB Chin, Japonii i Korei Południowej, okaże się, że ich łączna wartość wynosi ponad 20 bilionów dolarów i stanowi około 23% PKB całego świata1. Te trzy państwa posiadają długą historię wzajemnych relacji. Co więcej, Chiny to największy partner handlowy zarówno dla Korei Południowej, jak i Japonii. Ustanowienie wspólnych ram współpracy byłoby nie tylko fundamentem dla trójstronnej strefy wolnego handlu, ale także szansą na pojednanie i zwiększenie wzajemnego zaufania. Jednak problemy historyczne i nacjonalizm, nierozwiązane spory terytorialne, amerykańskie wpływy w Azji Wschodniej oraz rosnąca rywalizacja chińsko-amerykańska sprawiają, że władzom tych trzech państw często trudno jest ze sobą współpracować. Zarówno Japonia, jak i Korea Południowa od kilkudziesięciu lat związane są sojuszem wojskowym ze Stanami Zjednoczonymi. Na terytoriach obu państw stacjonują wojska amerykańskie – w Japonii 55 tysięcy, a w Korei Południowej 28,5 tysiąca żołnierzy2.
Kryzys finansowy z 1997 roku pokazał współzależność państw Azji Wschodniej. Uwidocznił on również potrzebę szerszej współpracy regionalnej. Do pierwszego, nieformalnego spotkania przywódców Chin, Japonii i Korei Południowej doszło w trakcie szczytu ASEAN+3 w Manili w 1999 roku. W 2003 roku podpisano Wspólną deklarację w sprawie promowania współpracy trójstronnej między Chinami, Japonią i Republiką Korei3. Rok później Korea Południowa wyszła z inicjatywą organizacji corocznych trójstronnych szczytów. Kryzys gospodarczy z 2008 roku był kolejnym impulsem do zacieśniania współpracy. W tym samym roku, w grudniu, doszło do pierwszego trójstronnego szczytu Chiny – Japonia – Korea Południowa. Odbył się on w Fukuoce. Ogłoszono wtedy Wspólne oświadczenie trzech partnerów, w którym określono kierunek i zasady współpracy między Pekinem, Seulem i Tokio. Kolejne dwa szczyty odbyły się odpowiednio w Pekinie i na wyspie Jeju w Korei Południowej. Podczas tego drugiego ustalono, że zostanie utworzony Sekretariat Współpracy Trójstronnej (ang. Trilateral Cooperation Secretariat; TCS). Został on oficjalnie otwarty we wrześniu 2011 roku w Seulu4. Sekretarz Generalny, jak i jego dwaj zastępcy, są mianowani na dwa lata. Każde z państw członkowskich wpłaca do budżetu taką samą ilość pieniędzy.
Od 2012 do 2015 roku nie doszło do ani jednego szczytu. Było to związane z pogorszeniem się stosunków między Japonią a Chinami i Koreą Południową. Na nowo rozgorzał japońsko-chiński spór o wyspy Senkaku (chi. Diaoyu) oraz japońsko-południowokoreański o wyspy Dokdo (jap. Takeshima). W listopadzie 2015 roku odbył się, pierwszy po trzyletniej przerwie, trójstronny szczyt. Premierzy Chin i Japonii oraz prezydent Korei Południowej ustalili, że ich państwa będą dążyć do zacieśnienia więzi handlowych, nawet jeśli będzie dochodzić do sporów na tle historycznym i terytorialnym5. Oznajmiono, że w kolejnym roku szczyt odbędzie się w Tokio, jednak ostatecznie nie doszło do spotkania. Po raz kolejny relacje pomiędzy państwami uległy pogorszeniu, a coroczne trójstronne szczyty ponownie zostały zawieszone. Tym razem dwoma głównymi problemami stały się: rozmieszczenie systemu THAAD na terenie Korei Południowej oraz wybór Moon Jae-ina w 2017 roku na prezydenta Korei Południowej – wycofał się on z porozumienia zawartego z japońskim rządem dotyczącego kwestii tzw. kobiet pocieszycielek6.
W maju 2018 roku w Tokio doszło ostatecznie do spotkania przedstawicieli Chin, Japonii i Korei Południowej. Rozmowy dotyczyły Korei Północnej i jej programu nuklearnego, niedawnego szczytu międzykoreańskiego i dalszej współpracy gospodarczej7. Mimo wielu napięć między rządami Korei Południowej i Japonii w 2019 roku trójstronny szczyt ostatecznie odbył się (pod koniec grudnia). Przywódcy trzech państw potwierdzili, że ich głównym celem jest denuklearyzacja Półwyspu Koreańskiego. Poruszono również kwestię wolnego handlu i współpracy gospodarczej. Od tego momentu nie doszło do kolejnego szczytu.
Istotną kwestią dotyczącą trójstronnej współpracy Chiny – Japonia – Korea Południowa jest pomysł utworzenia wspólnej strefy wolnego handlu, obejmującej te trzy państwa. Negocjacje w tej sprawie rozpoczęto w 2012 roku i jak dotąd przeprowadzono 15 tur rozmów. Jednak ostateczne zawarcie umowy i wprowadzenie jej w życie wydaje się dość odległe. Każde państwo próbuje ugrać jak najwięcej dla siebie. Japończycy i Koreańczycy bardzo silnie bronią swojego rolnictwa. Wpływ na rozmowy na temat strefy wolnego handlu ma także rywalizacja pomiędzy Chinami a Stanami Zjednoczonymi oraz ogólne relacje między tymi państwami. Waszyngton, choć oficjalnie nie wyraża się negatywnie na temat strefy, to jest niechętny, by jego dwaj sojusznicy zawarli umowę z Pekinem. Niemniej jednak Korea Południowa oraz Japonia stały się stronami Regionalnego Kompleksowego Partnerstwa Gospodarczego8, w którego skład wchodzą również Chiny.
Po zakończeniu zimnej wojny i rozpadzie Związku Radzieckiego wyścig zbrojeń wytracił swój impet. Stany Zjednoczone stały się światowym hegemonem, jednak stan ten powoli ulega zmianie. Dla Waszyngtonu zaczął wyrastać nowy rywal – Chiny. Zgodnie z teorią tranzycji władzy istnieją cztery typy mocarstw: mocarstwa dominujące, wielkie mocarstwa, średnie mocarstwa oraz małe mocarstwa. Stany Zjednoczone są mocarstwem dominującym, posiadającym globalne wpływy, przewagę nad innymi państwami oraz sieć rozbudowanych sojuszy. Chiny z kolei są zaliczane do grona wielkich mocarstw. Są to państwa, które są w stanie lub w przyszłości będą mogły rzucić hegemonowi wyzwanie, tym samym stając się dla niego niebezpiecznym rywalem9. Choć dystans w możliwościach militarnych Chin do USA wciąż jest znaczący, to w ostatnich latach wyraźnie się zmniejszył. Z tego powodu Stany Zjednoczone jako mocarstwo dominujące różnymi sposobami dążą do zachowania status quo w systemie międzynarodowym. Między innymi poprzez zacieśnianie współpracy z własnymi sojusznikami, jak i zawieranie nowych sojuszy.
Formuła Quad skupia się na współpracy politycznej i militarnej czterech państw: USA, Indii, Australii i Japonii. Tokio chętnie dołączyło do inicjatywy, którą chińskie władze nazywają „azjatyckim NATO”10. Jednocześnie promuje własną inicjatywę „wolnego i otwartego regionu Indo-Pacyfiku”, która opiera się na trzech filarach: zapewnieniu stałego zaangażowania USA w regionie; kontroli i równowagi rosnących wpływów Chin; wzajemnym wzmocnieniu ASEAN, Australii i Indii poprzez budowanie wspólnej koalicji11.
Japonia, mimo iż staje po stronie Stanów Zjednoczonych, to jednocześnie z racji silnych powiązań gospodarczych dba o poprawne relacje z Chinami. Stąd też jej podejście można określić mianem hedgingu. Hedging to zestaw strategii poszukiwania, jak zająć miejsce „pośrodku”, oraz ograniczania przyszłych strat wynikających z jednoznacznego opowiadania się po jednej ze stron konfliktu, w sytuacji, gdy nie istnieje możliwość wyboru neutralności, balansowania lub bandwagoningu. To również próba zrównoważenia ryzyka poprzez prowadzanie wielu polityk w warunkach wysokiego poziomu niepewności. Dzięki równoważeniu ryzyka możliwe jest uniknięcie znacznego pogorszenia się relacji z jedną ze stron konfliktu12. Jednakże wydaje się, że w ostatnich kilku latach dochodzi do ewolucji japońskiego podejścia. Być może w najbliższym czasie Japonia otwarcie stanie po stronie USA, jednocześnie uznając Chiny za swojego wroga, a tym samym ryzykując znaczącym pogorszeniem relacji z Pekinem.
Główną funkcją amerykańsko-południowokoreańskiego sojuszu wojskowego było odstraszanie Korei Północnej oraz stabilizacja sytuacji na Półwyspie Koreańskim13. Zasadniczy charakter tego sojuszu się nie zmienił, jednakże z czasem stał się on dla Waszyngtonu także niejako pretekstem dla utrzymywania stałej obecności kilkudziesięciu tysięcy żołnierzy na terenie Korei Południowej, a także rozbudowywania własnego systemu THAAD w regionie Azji Wschodniej, co pozwala na lepsze śledzenie i kontrolę chińskich działań. Dla Korei Południowej sojusz ten jest ważny, ale równie ważne są relacje gospodarcze i polityczne z Chinami.
Podczas gdy Stany Zjednoczone angażują swoich sojuszników i partnerów w rozwiązywanie wyzwań związanych z działaniami Pekinu, Korea Południowa unika jednoznacznego określania się po jednej ze stron sporu. Nie dołączyła również do Quad. Ta niechęć do otwartego stawania przeciwko Chinom ma silne podłoże polityczne i gospodarcze. Co więcej, południowokoreańskie władze mają już niemiłe doświadczenia co do tego, jak kończą się dyplomatyczne tarcia z Pekinem (jak np. przy okazji rozmieszczenia THAAD na terenie Korei Południowej14). Według Korea Institute for Industrial Economics and Trade (KIET) 1088 rodzajów importowanych do Korei Południowej towarów jest uważanych za podatne na chińskie sankcje. Wiele z tych materiałów, w tym m.in. lit i magnez, ma kluczowe znaczenie dla głównych gałęzi przemysłu Korei Południowej, takich jak produkcja półprzewodników, stali, akumulatorów, czy dla przemysłu stoczniowego15. Innymi słowy Chiny mogą wykorzystywać surowce do wywierania wpływu politycznego na Koreę Południową.
CZYTAJ RÓWNIEŻ: Polityka Stanów Zjednoczonych oraz Chin wobec północnokoreańskiego programu nuklearnego po 2009 roku
Seul w chińsko-amerykańskiej rywalizacji przyjmuje podejście tzw. strategicznej dwuznaczności16. Jednak ta odmiana hedgingu to nie tylko brak chęci otwartego stanięcia po stronie USA lub Chin, ale również (a może przede wszystkim) dochodzenie praw Korei Południowej do suwerennego zarządzania swoją polityką zagraniczną bez nacisków innych państw i realizacji własnych interesów. Ogłoszona w 2017 roku przez Moon Jae-ina Nowa Polityka Południowa (kor. 신남방정책) to sposób na zmniejszenie narażenia Korei Południowej na skutki uboczne rywalizacji USA i Chin poprzez wzmocnienie więzi gospodarczych, dyplomatycznych i militarnych z Indiami i państwami członkowskimi ASEAN17. Jednakże jest to strategia długofalowa. Dopóki Korea Południowa będzie uzależniona gospodarczo od Chin, skazana będzie na obecną strategię. W dłuższej perspektywie z tego powodu mogą również zacząć pojawiać się głosy, iż Korea Południowa przymyka oczy na łamanie praw człowieka w Chinach i legitymizuje komunistyczny reżim. A to z kolei wpłynie negatywnie na jej wizerunek demokratycznego państwa promującego pokój i przestrzeganie prawa międzynarodowego. Z perspektywy Waszyngtonu – jeśli USA zależy na zachowaniu silnego sojuszu z Koreą Południową, niezbędne jest wypracowanie nowych ram współpracy w celu przeciwdziałania Chinom, jednocześnie tworząc mechanizmy, które pozwoliłyby Korei Południowej podjąć większe ryzyko w stawianiu oporu Pekinowi.
Wyraźne różnice polityczne sprawiają, że Chinom, Japonii i Korei Południowej trudno jest utrzymywać stałe przyjazne stosunki. Nie ułatwia tego również chińsko-amerykańska rywalizacja, w której to zarówno Japonia, jak i Korea Południowa nie mają możliwości pozostać państwami neutralnymi. Utworzenie trójstronnej stałej współpracy mogłoby pomóc w stabilizacji regionu Azji Wschodniej, jednakże w obecnej sytuacji, jak i w najbliższej przyszłości, jest to praktycznie niemożliwe.
Artykuł został pierwotnie opublikowany w kwartalniku “Myśl Suwerenna. Przegląd Spraw Publicznych” nr 4(10)/2022.
Grafika: Wikimedia Commons
1 GDP (current US$), World Bank, https://databank.worldbank.org/reports.aspx?source=2&series=
NY.GDP.MKTP.CD&country=#, dostęp: 2 VII 2022 r.
2 H. Shin, J. Lee, Factbox: U.S. and South Korea’s security arrangement, cost of troops, https://www.reuters.com/article/us-southkorea-usa-alliance-idUSKBN2AZ0S0, dostęp: 2 VII 2022 r.; S. Losey, Here’s What It Costs to Keep US Troops in Japan and South Korea, https://www.military.com/daily-news/2021/03/23/heres-what-it-costs-keep-us-troops-japan-and-south-korea.html, dostęp: 2 VII 2022 r.
3 H. Park, The China–Japan–South Korea Trilateral Summit: Realpolitik or Liberal Peace?, [w:] L. Er, China-Japan Relations in the 21st Century, Singapur 2017, s. 299.
4 Trilateral secretariat officially opens in Seoul, http://www.koreaherald.com/view.php?ud=20110927000898, dostęp: 25 VI 2022 r.
5 S. Choe, China, Japan and South Korea Pledge to Expand Trade at Joint Meeting, https://www.nytimes.com/2015/11/02/world/asia/china-japan-and-south-korea-conduct-first-trilateral-meeting-in-3-years.html?_r=0, dostęp: 25 VI 2022 r.
6 W 2015 roku pod wpływem nacisków ze strony USA doszło do podpisania „ostatecznego i nieodwracalnego” porozumienia ws. „kobiet pocieszycielek”. Japonia zobowiązała się do utworzenia specjalnego funduszu na rzecz żyjących ofiar, jednakże już niecałe dwa lata później prezydent Korei Południowej Moon Jae-in uznał je za nieważne.
7 T. Osaki, Japan, China and South Korea are ‘in sync’ on North Korea, Japanese official says, Japan Times, https://www.japantimes.co.jp/news/2018/05/09/national/politics-diplomacy/japan-hosts-leaders-china-south-korea-summit-north-korea/, dostęp: 26 VI 2022 r.
8 To największe na świecie porozumienie o wolnym handlu, zawarte między państwami ASEAN, Chinami, Japonią, Koreą Południową, Australią i Nową Zelandią. Weszło ono w życie dla większości tych państw 1 stycznia 2022 r.
9 J. Kugler, A. Organski, The power transition: A retrospective and prospective evaluation, [w:] Handbook of war studies, 1989, s. 172–174.
10 R. Aoyama, Japan walks on a tightrope with its China policy, https://www.eastasiaforum.org/2021/05/20/japan-walks-on-a-tightrope-with-its-china-policy/, dostęp: 2 VII 2022 r.
11 K. Koga, Japan’s “Free and Open Indo-Pacific” Strategy: Tokyo’s Tactical Hedging and the Implications for ASEAN, „Contemporary Southeast Asia” 2019, nr 2, s. 287.
12 Y. Wu, Hedging in International Relations and Its Implications for China, „Journal of China Studies” 2021, nr 2, s. 5.
13 Y. Lee, 정권교체기 미중관계와 한미동맹 [U.S.-China Relations and the Korea-U.S. Alliance in the Period of Regime Change], „통일전략 [Unification Strategy]” 2021, nr 2, s. 123.
14 Rząd chiński uznał porozumienie amerykańsko-południowokoreańskie ws. THAAD za naruszenie własnych interesów bezpieczeństwa. Władze Chin, choć nie posunęły się do wprowadzenia sankcji lub innych obostrzeń, wezwały swoich obywateli i chińskie firmy do bojkotowania Korei Południowej. Bojkot konsumencki przybrał różne formy – odwoływanie i zawieszanie wycieczek do Korei Południowej, usuwanie południowokoreańskich produktów z półek marketów czy niekupowanie samochodów marek Kia i Hyundai. Działania te szczególnie mocno odczuła południowokoreańska branża turystyczna. W ciągu roku liczba chińskich turystów spadła prawie o połowę – z 8 milionów z 2016 roku do 4,1 miliona osób w roku 2017. Na decyzji władz w Pekinie ucierpiały również południowokoreańskie koncerny. Dla przykładu – w drugim kwartale 2017 roku sprzedaż Hyundai w Chinach spadła o 64%, a Lotte o 95%.
15 N. Matiaszczyk, Korea Południowa pomimo amerykańskiej presji nie bojkotuje Igrzysk w Pekinie, Trójmorze, https://trimarium.pl/projekt/korea-poludniowa-pomimo-amerykanskiej-presji-nie-bojkotuje-igrzysk-w-pekinie/, dostęp: 3 VII 2022 r.
16 S. Kang, [INTERVIEW] ‘Choosing between US, China is disgraceful,’ ruling party’s presidential candidate says, https://www.koreatimes.co.kr/www/nation/2021/12/120_321410.html, dostęp: 3 VII 2022 r.
17 T. Harris i in., The China Difference in the U.S.-South Korea Alliance, https://www.americanprogress.org/article/the-china-difference-in-the-u-s-south-korea-alliance/, dostęp: 3 VII 2022 r.